نگاهی به فقر جنسیتی در ایران

لیلا بهرامی جامعه شناس؛ سهم نابرابر و بیشتر زنان از فقر در مقیاس جهانی غالبا در مفهوم " زنانه شدن فقر" انعکاس یافته است. طبق آمارصندوق زنان سازمان ملل متحد، 60 تا 70 درصد فقرای جهان را زنان تشکیل می دهند. اما جایگاه ایران در بحث فقر زنان چگونه است؟ ایران تقریبا کم‌ترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان در کل خاورمیانه را داراست. میانگین مشارکت اقتصادی زنان در خاورمیانه 22 درصد و در ایران 12 درصد در شهرهاست(1).

در شرایط کنونی در ایران ، آمارها گویای تبعیض جنسیتی به وجود آمده در یافتن شغل و بازار کار است. نرخ بیکاری زنان با تحصیلات عالی 23 درصد است در حالیکه این نرخ در میان مردان 11 درصد است. آمار زنان تحصیلکردۀ بیکار نشان از بازار نامتعادل کار برای زنان جوانیست که قربانیان اصلی بیکاری در کشور هستند. آنان اگرچه موفق شدند از سد دانشگاه‌ها با موانعی مثل راضی کردن خانواده‌ها، بومی سازی یا حذف رشته های مردانه عبور کنند، اما مدارک دانشگاه‌ها نتوانست آنان را در راه رسیدن به اهداف شغلی و استقلال فردی- مالی یاری رساند. استخدام در بخش‌های خصوصی و دولتی هر کدام مشکلات خاص خودش را برای زنان به همراه دارد‌. در بخش‌های خصوصی گاهی به دلایل مختلفی مانند احتمال ازدواج و فرزندآوری کنار گذاشته می‌شوند. در بخش‌های دولتی مضاف بر سیاست کاهش تصدی گری دولت که خبر از کمبود جدی فرصت‌های شغلی دارد، استخدام‌های مردانه، به زنان مجال حضور نمی‌دهد. آخرین نمونه این اتفاق را در آزمون استخدامی سال 96 دیدیم که تبعیض در مردان به نسبت تعداد کم زنان، به حدی زیاد بود که با مخالفت حسن روحانی، رئیس جمهور مواجه شد. در حال حاضر تنها 15 درصد از شاغلین کشور زن هستند که از این میزان 20 درصد از شاغلین زن شاغل بدون مزد هستند و 19.9 درصد از شاغلین زن کارکن فامیلی بدون مزدند در حالیکه این آمار برای مردان شاغل2.4 درصد است.

به گفته‌ی معاون امور زنان وزارت کشور 45 درصد زنان ایران فاقد درآمد هستند(2). از مهم‌ترین علل پایین بودن نرخ مشارکت جمعیت زنان فعال در ایران می توان موارد زیر را برشمرد. نقش‌های جداگانۀ زنان و تمایل نداشتن مردان به پذیرش بخشی از مسؤلیت کارهای منزل، نامناسب بودن محیط کار، تفاوت در سرمایۀ انسانی، نگرش منفی به اشتغال زنان در برخی از فعالیت ها و وجود قوانین و مقرراتی که هزینه ی استفاده از نیروی کار زنان را افزایش داده است. زنان به دلیل زن بودن با کمبود فرصت‌های شغلی مواجه هستند و عمدتا در سطوح پایین تصمیم گیری و تصمیم‌سازی قرار دارند. معمولا امنیت شغلی کم‌تری دارند و ساعات طولانی‌تری بدون دریافت مزد کار می‌کنند. امکان برخورداری از بیمه بیکاری به دلیل نوع قراردادها را نداشته و ارتقای شغلی چندانی برایشان وجود ندارد. بیشتر آنان به دلیل دستمزدهای کم و عدم ارتقا، در دوران بازنشستگی فقیر بودن را تجربه می‌کنند.

این آمار در شرایطی از نرخ بالای بیکاری زنان حکایت دارد که تعداد زنان خود سرپرست یا سرپرست خانوار نیز در اثر تغییرات سریع اجتماعی مانند روند فزاینده طلاق، کاهش تعداد ازدواج‌ها، به طوری که در ایران از سال 1390-1396 تعداد ازدواج ها 54 درصد کاهش داشته است (3) و افزایش آمار تجرد قطعی دختران، بیشتر بودن مرگ و میر مردان و تمایل به کسب استقلال دختران رو به افزایش است. طبق آخرین آمار اعلام شده 3 میلیون و 200 هزار زن سرپرست خانوار در ایران وجود دارد و از این تعداد تنها 200 هزار نفر تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند(4). همچنین بیش از 12 درصد خانوارهای کشور را زنان بر عهده دارند و بیش از 80 درصد زنان سرپرست خانوار بالای 50 سال سن دارند(5). بسیاری از این زنان فاقد یک چتر حمایتی و تامین مالی اجتماعی هستند که از پیامدهای اجتناب ناپذیر وضعیت بد اقتصادی زنان سرپرست خانوار، آسیب پذیر شدن آنان و فرزندانشان است.

مبارزه با فقر مسلتزم توانمندی زنان و تحولات ساختاری است. تقویت قابلیت‌ها و امکانات لازم  و رفع موانع فرهنگی- حقوقی که موجب محدودیت‌های فراوان بر سر راه تغییر و تحول پایگاه اقتصادی- اجتماعی زنان است، راهگشا خواهد بود. تدوین طرح‌های کارشناسانه از طریق دولت و تشویق فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به تشکیل شرکت‌های تعاونی، حمایت از کسب و کارهای کوچک و زنان کارآفرین از جمله دیگر اقداماتی است که می‌توان انجام داد. علاوه بر موارد ذکر شده در خصوص زنان خودسرپرست یا سرپرست خانوار به نظر می‌رسد تلاش در جهت توانمندسازی آنان به نحوی که قادر باشند از تحت حمایت بودنِ برنامه‌های مراقبت محور به سمت برنامه‌های عاملیت محور حرکت کنند مطلوب بوده و از لحاظ روانی و اجتماعی آثار قابل توجهی به همراه خواهد داشت.

به عنوان سخن پایانی، خودآگاهی و آشنایی زنان با حقوق شهروندی، افزایش خودباروی و اعتماد به نفس عناصر مهمی در جهت دستیابی به خواسته‌هایشان، از جمله دست‌یافتن به جایگاه شغلی مناسب است.

1)    مرکز آمار ایران: 1395

2)    سالنامه آماری 1394

3)    سازمان ثبت احوال کشور

4)    علی ربیعی، وزیر کار، 1396

5)    فهمیه فرهمند پور، معاون امور زنان وزارت کشور، 1396