سازمان همکاری شانگهای؛ از اتحاد امنیتی تا همکاری اقتصادی چندجانبه

سازمان همکاری شانگهای ریشه در گروه «شانگهای ۵» دارد که در سال ۱۹۹۶ با هدف حل اختلافات مرزی و تقویت اعتماد نظامی میان چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تشکیل شد. با پیوستن ازبکستان در سال ۲۰۰۱، این گروه به‌طور رسمی به سازمان همکاری شانگهای (SCO) تبدیل شد و دامنه فعالیت‌هایش به همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی گسترش یافت.

این سازمان در سال‌های بعد با جذب اعضای جدید مانند هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷، ایران در سال ۲۰۲۳ و بلاروس در سال ۲۰۲۴ به یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های منطقه‌ای از نظر جغرافیایی و جمعیتی تبدیل شد. امروزه، SCO حدود ۲۴ درصد از مساحت جهان و ۴۲ درصد از جمعیت آن را پوشش می‌دهد.

اهداف و مأموریت‌های سازمان

سازمان همکاری شانگهای با شعار «روح شانگهای» که بر اعتماد متقابل، برابری، احترام به تنوع فرهنگی و توسعه مشترک تأکید دارد، اهدافی چندوجهی را دنبال می‌کند. این اهداف شامل موارد زیر است:

• امنیت منطقه‌ای: مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی، که به‌عنوان «سه پدیده» شناخته می‌شوند.

• همکاری اقتصادی: توسعه تجارت چندجانبه، زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و فناوری.

• دیپلماسی چندجانبه: تقویت نظم جهانی چندقطبی و مقابله با هژمونی غرب، به‌ویژه نفوذ آمریکا و ناتو.

این سازمان همچنین بر ایجاد زیرساخت‌های مالی مانند بانک توسعه SCO و استفاده از سامانه‌های دیجیتال مانند سیستم ناوبری بیدو برای همکاری‌های مشترک تمرکز دارد.

اعضای سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر ۱۰ عضو دائم دارد:

• اعضای بنیان‌گذار: چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان

• اعضای جدید: هند، پاکستان، ایران، بلاروس

علاوه بر این، کشورهای ناظر (مانند افغانستان و مغولستان) و شرکای گفت‌وگو (از جمله عربستان سعودی، ترکیه و مصر) نیز در این سازمان حضور دارند. این تنوع اعضا، SCO را به یک پلتفرم منحصربه‌فرد برای همکاری‌های منطقه‌ای تبدیل کرده است.

نقش ایران در سازمان همکاری شانگهای

ایران پس از سال‌ها حضور به‌عنوان عضو ناظر، در سال ۲۰۲۳ به عضویت کامل سازمان درآمد. این عضویت در راستای سیاست «نگاه به شرق» ایران، با هدف کاهش فشار تحریم‌های غربی و تقویت روابط با قدرت‌های آسیایی مانند چین و روسیه انجام شد. در اجلاس اخیر تیانجین در سال ۲۰۲۵، رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، پیشنهاد ایجاد «حساب‌ها و تسویه‌های ویژه SCO» را برای کاهش وابستگی به دلار و مقابله با تحریم  های مالی غرب مطرح کرد. این پیشنهاد با استقبال چین و روسیه روبه‌رو شد و قرار است کمیته‌ای مشترک برای بررسی سازوکارهای اجرایی آن تشکیل شود.

چشم‌انداز آینده سازمان همکاری شانگهای

با توجه به افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی و تغییر توازن قدرت جهانی، سازمان همکاری شانگهای در حال تبدیل‌شدن به یک بلوک قدرتمند چندجانبه است که می‌تواند در حوزه‌های زیر نقش‌آفرینی بیشتری داشته باشد:

• گسترش همکاری‌های انرژی: با توجه به منابع عظیم نفت و گاز اعضا، ایجاد شبکه‌های انتقال انرژی و بازارهای مشترک می‌تواند اولویت اصلی باشد.

• نوآوری و فناوری دیجیتال: توسعه پروژه‌های مشترک در زمینه هوش مصنوعی، ارتباطات 5G و امنیت سایبری.

• گسترش عضویت و نفوذ سیاسی: احتمال پیوستن کشورهای بیشتری از خاورمیانه، آسیای جنوب شرقی و حتی آفریقا در سال‌های آینده.

این تحولات نشان می‌دهد که سازمان همکاری شانگهای نه‌تنها یک نهاد امنیتی، بلکه یک اتحادیه راهبردی با ظرفیت‌های اقتصادی و فرهنگی گسترده است.