تهران در برابر تصمیم سرنوشت‌ساز؛ مسیر مذاکرات شش ماه پس از جنگ دوازده باز می‌شود؟

به نظر می‌رسد بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای و ناکامی میانجی‌ها در بازکردن این گره،  تهران را به سوی تصمیمی سرنوشت‌ساز سوق دهد‌

گره کور آژانس شش ماه پس از جنگ دوازده روزه

به نوشته اندیشکده مطالعات امنیت ملی، در شش ماه پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، اختلافات تهران پیرامون برنامه هسته‌ای‌اش هم با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و هم با ایالات متحده حل نشده و بن‌بست پیچیده‌تر شده است.

اختلاف بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آستانه و طی نشست فصلی اخیر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تاریخ ۱۷ تا ۲۰ نوامبر برجسته شد. پیش از جلسه، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، وضعیت را در چندین مصاحبه رسانه‌ای این‌گونه توصیف کرد: آژانس ۱۲ بازدید بازرسی در ایران انجام داده است، اما هیچ‌کدام از این بازدیدها از سایت‌هایی نبوده که در جریان جنگ هدف قرار گرفته بودند. او تایید کرد که ایران مایل است به عنوان یک عضو پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) باقی بماند و آژانس هیچ مدرک ماهواره‌ای از آغاز مجدد غنی‌سازی اورانیوم پیدا نکرده است. ‌گروسی اشاره کرد که برخی فعالیت‌های  در اطراف سایت‌های مورد حمله انجام می‌شود، اما غنی‌سازی صورت نمی‌گیرد. او برآورد کرد که تمامی اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد و بیشتر اورانیوم‌های غنی‌شده با سطوح دیگر، همچنان در سایت‌هایی قرار دارند که هدف حمله قرار گرفته بودند.

با این حال، شورای حکام آژانس قطعنامه‌ای را تصویب کرد که توسط آلمان، بریتانیا و فرانسه با همراهی ایالات متحده پیشنهاد شده بود. این قطعنامه از تهران می‌خواهد به بازرسان دسترسی فوری و کامل به تمام تأسیسات هسته‌ای بدهد، همان‌طور که NPT الزام می‌کند. آژانس خواستار ارائه گزارش دقیق درباره وضعیت سه سایت آسیب‌دیده، اجازه دسترسی بازرسان به این سایت‌ها و اطلاع‌رسانی درباره هرگونه قصد برای ساخت سایت هسته‌ای جدید مطابق با کد ۳.۱ است.

در واکنش به این قطعنامه، ایران اعلام کرد توافقی که در ۹ سپتامبر در قاهره توسط وزیر خارجه ایران و مدیرکل آژانس امضا شده بود، لغو شده است. این توافق قرار بود امکان از سرگیری فعالیت‌های بازرسی آژانس را فراهم کند و در مرحله اول محدود به تأسیساتی باشد که مورد حمله قرار نگرفته و در عین حال ایران موظف بود گزارشی از وضعیت تأسیسات آسیب‌دیده و ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود ارائه دهد.

با وجود تصویب قطعنامه شورای حکام و واکنش تهران، مدیرکل آژانس اعلام کرد که در این مرحله، توصیه‌ای برای ارجاع موضوع به شورای امنیت سازمان ملل برای صدور قطعنامه ندارد. این موضع نشان‌دهنده امید اوست که در طول زمان و با توجه به تصمیم ایران برای عدم خروج از NPT، علی‌رغم درخواست‌هایی در داخل ایران، امکان دستیابی به تفاهم در مورد نظارت بر سایت‌های آسیب‌دیده وجود داشته باشد.

مذاکرات در بن‌بست

در همین حال، بن‌بست میان تهران و واشنگتن درباره احتمال از سرگیری مذاکرات برای یک توافق هسته‌ای جدید ادامه دارد. مذاکرات پیش از دور ششم برنامه‌ریزی شده، پس از حمله اسرائیل به ایران در ژوئن ۲۰۲۵، متوقف شد. از آن زمان، هر دو طرف بارها به طور اصولی علاقه خود به از سرگیری مذاکرات را نشان داده‌اند، اما هیچ اقدام دیپلماتیک عملی انجام نشده است. این وضعیت بازتاب‌دهنده شکاف میان موضع اولیه آمریکا، متکی بر توقف غنی‌سازی اورانیوم و موضع تهران است که غنی‌سازی را حق خود تحت قوانین بین‌المللی می‌داند و قصد کنار گذاشتن آن را ندارد.

مذاکرات با ایالات متحده چه به عنوان مسیر لغو تحریم‌ها و چه به ویژه برای کاهش خطر حمله دیگر در سیاست داخلی ایران همچنان بحث‌برانگیز است. اردوگاه‌های سیاسی کاملاً دوقطبی شده‌اند. واشنگتن روشن کرده است که تنها در صورتی به مذاکرات بازخواهد گشت که ایران سه شرط را بپذیرد: توقف غنی‌سازی اورانیوم، پایان دادن به حمایت از نیروهای مقاومت در خاورمیانه و پذیرش محدودیت‌هایی برای برنامه موشکی خود. در مقابل، مقامات ایرانی، عمدتاً از اردوگاه محافظه‌کار، معتقدند که رویکرد آمریکا اجازه مذاکرات عادلانه و متوازن را نمی‌دهد. 

چند بازیگر، عمدتاً از کشورهای خلیج فارس، تلاش کرده‌اند حوزه‌هایی از انعطاف دو طرف را شناسایی کنند که راه را برای مذاکرات جدید باز کند، اما تاکنون هیچ پیشرفتی حاصل نشده است. موضوع دوباره پیش از سفر محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، به واشنگتن در ۱۸ نوامبر مورد توجه قرار گرفت، اما وزارت خارجه ایران هر گونه ارسال پیامی را درباره امکان از سرگیری مذاکرات رد کرده است..

برنامه، بازدارندگی و آمادگی برای مقابله

همزمان، مقامات ارشد نظامی ایران تهدیدات خود علیه اسرائیل را به منظور بازدارندگی از حمله‌ای دیگر تشدید می‌کنند. در بیانیه‌های آنان بارها تاکید شده که ایران اکنون آماده‌تر و مسلح‌تر است و برخی حتی تلویحاً گفته‌اند که ممکن است ایران پیش‌دستی کند اگر ببیند اسرائیل در آستانه حمله است.

اکنون ایران به شدت بر تولید انبوه موشک‌ها تمرکز کرده و خسارت‌های وارد شده به اسرائیل را برجسته می‌کند. مقامات ایرانی هشدار داده‌اند که در هر درگیری آینده، تعداد زیادی موشک پیشرفته و مخرب به اسرائیل شلیک خواهد شد.

در انتظار تصمیم تهران؛ خروج از NPT یا ادامه بازی دیپلماتیک؟

اکنون ایران در وضعیت مبهمی در روابطش با آژانس و ایالات متحده قرار دارد. از یک سو، تهران به خوبی می‌داند نمی‌تواند بدون نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای خود به کار خود ادانه دهد باقی و هر قدم برای غنی‌سازی اورانیوم می‌تواند به اتهام علیه ایران و گمانه‌زنی اسرائیل و غرب تبدیل شود. از سوی دیگر، همکاری با آژانس، اهرم کلیدی در هرگونه مذاکره‌ای است که ایران بخواهد تضمین آمریکا مبنی بر عدم حمله اسرائیل را دریافت کند.

تا امروز، تهران آژانس را متهم کرده که گزارش‌هایی منتشر کرده که به‌عنوان محرک اصلی حمله عمل کرده است. کارت دیگر ایران، عضویت مستمر در NPT است که تاکنون به کار گرفته نشده، اگرچه ایران تهدید به خروج کرده است. ایران در اینجا با یک معضل پیچیده روبه‌روست: ماندن در NPT نیازمند همکاری با بازرسی‌هاست، در حالی که مجلس قانونی تصویب کرده که مانع چنین همکاری شود و عملاً هیچ بازرسی انجام نمی‌شود.

مدیرکل آژانس اعلام کرده که آژانس توانایی خود برای راستی‌آزمایی وضعیت را از دست داده و بنابراین قادر نخواهد بود اعلام کند برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است یا اورانیوم غنی‌شده به سایت‌های ناشناخته منتقل نشده است. در عین حال، خروج ایران از NPT به معنای پذیرش احتمال تلاش برای تولید سلاح هسته‌ای بر اساس مواد غنی‌شده باقی‌مانده خواهد بود که ایران را در معرض حمله نظامی قرار می‌دهد.

این وضعیت نمی‌تواند به‌طور نامحدود ادامه یابد. احتمالا در هفته‌ها و ماه‌های آینده، تهران مجبور خواهد شد تصمیماتی اتخاذ کند، حداکثر تا جلسه بعدی شورای حکام آژانس در سه‌ماهه اول ۲۰۲۶. از دیدگاه ترامپ، مسیر دیپلماتیک ترجیح داده شده است و به نظر نمی‌رسد اقدامات نظامی مد نظر باشد، عمدتاً به این دلیل که به ادعای او برنامه هسته‌ای ایران تخریب شده است. برای شرکای اروپایی و کشورهای خلیج فارس نیز، علاقه به از سرگیری مذاکرات افزایش یافته و به دنبال راهکارهایی برای بازگشت به میز مذاکرات هستند.

تهران همچنان به بازی با زمان ادامه می‌دهد تا شرایط خود را بهبود بخشد. می‌توان فرض کرد که تنها یک حرکت جدید از یکی از طرف‌ها مانند اعلام خروج ایران از NPT یا ارائه احتمالی پیش‌نویس قطعنامه در جلسه بعدی شورای حکام برای ارجاع موضوع به شورای امنیت می‌تواند مسیر مذاکرات جدید را باز کند.