قومی در تاجیکستان که زبان باستانی ایرانی را هنوز زنده نگه داشته اند

مردم یاقنوبی یکی از اقلیت قومی در تاجیکستان هستند که در شمال غربی این کشور زندگی می کنند. آن ها در استان سغد تاجیکستان و در دره های رودخانه یقنوب (Yaghnob)، کول (Qul) و ورزوب (Varzob) ساکن هستند. یاقنوبی ها به عنوان نسل از مردمی به حساب می آیند که به زبان باستانی سوگدیان (Sogdian) صحبت می کنند. زبان سوگدیان (سغدی) در قدیم زبان مردمی بود که در اکثریت نواحی آسیای مرکزی و در بالای رودخانه آمودریا (Amu Darya) و در منطقه ای که به نام سوگدیای باستانی (Sogdia) معروف است، ساکن بودند.

این قوم به یکی از زبان های شرقی ایران باستان یعنی زبان یاقنوبی است. دیگر اعضای زبان های شرقی ایران باستان شامل پشتو (Pashto)، اوستیک (Ossetic) و زبان پامیری (Pamir) است. زبان یاقنوبی در دره های بالایی رودخانه یاقنوب در منطقه زرافشان (Zarafshan) تاجیکستان و توسط مردم یاقنوبی صحبت می شود. گفته می شود که این اقوام، از نژاد مستقیم اقوام سغدی هستند که در اصطلاح به آن ها نئو-سغدی (Neo-Sogdian) گفته می شود. شاید تعجب کنید اما این زبان از باستانی ترین زبان های دنیا و البته با ریشه زبان های ایران باستان خصوصا زبان اوستایی باستانی است که همچنان باقی مانده و توانسته تا عصر حاضر در میان این اقوام دور افتاده به حیات خود ادامه دهد.

در سال های ۱۹۲۶ تا ۱۹۳۹ آمار و داده های سرشماری در مورد تعداد افرادی که در بین این اقوام زندگی می کنند و به زبان یاقنوبی صحبت می کنند، انجام گرفت که نشان دهنده تعداد ۱۸۰۰ نفر بود. در سال ۱۹۵۵ میلادی شخصیت ثروتمند و معروفی به نام ام. بوگولیوباو (M. Bogolyubov) تخمین زد که تعداد کسانی که به این زبان صحبت می کنند بیشتر از ۲۰۰۰ نفر است. تحقیقات و سرشماری های این قوم همچنان ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۹۷۲ شخصی به نام ای.خورومو (A. Khromov) سرشماری دیگری انجام داد و تخمین زد که تنها در دره یاقنوب حدود ۱۵۰۹ نفر و در مناطق اطراف حدود ۹۰۰ نفر به این زبان باستانی صحبت می کنند. در حال حاضر تعداد افراد مردم یاقنوبی تاجیکستان ۲۵۰۰۰ نفر تخمین زده می شود.

تاریخچه این قوم

در قرن چهارم میلادی، اکساندر بزرگ، هخامنشیان را شکست داد و تا آموردیا رفت. سغدیان را شکست داد و شاهزاده سگدیان، رکسانا را عروس خود نمود. از تهاجم یونانیان تا پیروزی اعراب مسلمان در سگدیان، قوم سگدی از امپراطوری تا امپراطور دیگر دست به دست می شد. این امپراطوری ها شامل گرکو-باختریان (the Greco-Bactrian)، کوشان و ساسانیان می شود. با هجوم اعراب، سغدیان، این قوم زرتشت به میان کوه ها پناه بردند. زبان منحصر به فرد مردم یاقنوبی تاجیکستتان هم اکنون بازمانده از زبان زرتشتی آن دوران است. جشن های نوروز، جشن های بهاری و یک سری از خرافات باستانی، همانند خاموش نکردن شمع ها با فوت کردن و یا تکان ندادن دست ها پس از شستن آن ها و به اطراف پرتاب نکردن قطرات آب در میان این اقوام باقی مانده است.

صنعت و پیشه سنتی مردم یاقنوبی تاجیکستان کشاورزی است. این مردم همچنان به سنت و پیشه باستانی خود مشغول هستند. مردم دره یاقنوبی محصولاتی از قبیل جو، گندم و حبوبات می کارند و همچنین دام هایی مانند گاو، گوسفند و گاو وحشی دارند.

    مردم یاقنوبی قومی جدا شده و نشات گرفته از سغدی ها بودند که در این منطقه زندگی می کردند.

سغدی ها پس از حمله مسلمانان در قرن هشتم شکست خورده و نابود شدند اما مردم یاقنوبی تاجیکستان از این شکست در امان مانده و همچنان به زندگی خود ادامه دادند. در همان زمان مردم یاقنوبی به ارتفاعات بالاتر کوچ کردند. هم اکنون و از همان زمان، مذهب مردم یاقنوبی به مذهب اسلام تغییر یافت و به دلیل جدا ماندن از دیگر مسلمانان جهان، گفته می شود که مذهب (pre-Islamic) دارند.

این اقوام چه به دلیل زبان باستانی یاقنوبی و چه به دلیل مذهبشان جزو نادرترین اقوام دنیا هستند که محققان و تاریخدانان جهان و همچنین اسلام شناسان به آن ها بسیار علاقه مند هستند. با این که سنت های مردم یاقنوبی تاجیکستان بر طبق سنت های اسلام است اما عناصری از مذاهب پیش از اسلام و به احتمال قوی زرتشتیان در میان سنت های این قوم همچنان دیده می شود.

مردم یاقنوبی در دره یانقوبی تاجیکستان

نه تنها تاریخدانان با مطالعه بر روی زندگی و فرهنگ مردم یاقنوبی تاجیکستان اطلاعات بسیاری از گذشتگان به دست آورده اند، بلکه زیست شناسان نیز به اطلاعات بسیار مهمی دست یافته اند. زیست شناسان و باستان شناسان با مطالعه هالپگروپ این اقوام و چهره آن ها قدمت این اقوام را به انسان هایی که در آسیای مرکزی-آسیای جنوبی و در ارتباط با فرهنگ کورگان (the Kurgan Culture) در اروپای شرقی یا به مهاجرت ایرانیان باستان و اولیه در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نسبت می دهند. در نتیجه با مطالعه بر روی ژنتیک این قوم به اطلاعات بسیار مهمی راجع به ژنتیک انسان ها و اقوام اولیه که هیچ اختلاط ژنتیکی نداشته اند، دست یافته اند.

زندگی مردم یاقنوبی تاجیکستان در قرن بیستم

تا قرن بیستم هنوز مردم یاقنوبی تاجیکستان با اقتصاد طبیعی و به شیوه گذشتگان خود و بدون ارتباط با دیگر اقوام زندگی می کردند. از راه ها و تیرهای چراغ برق دوری می کردند و همچنان زمین های اجدادی خود را حفظ نموده بودند. اولین ارتباط این اقوام با جماهیر شوروی در سال ۱۹۳۰ میلادی و در خلال پاکسازی بزرگ این شوروی صورت گرفت. این اتفاق باعث شد که بسیاری از مردم این قوم تبعید شوند. با این حال بزرگترین آسیب به مردم یاقنوبی تاجیکستان در بین سال های ۱۹۵۷ تا ۱۹۷۰ میلادی بود که آن ها را مجبور کردند از سرزمین های آب و اجدادی خود یعنی کوهستان های یاقنوب مهاجرت کرده و آن ها را به دشت های نیمه خشک تاجیکستان فرستادند.

در سال ۱۹۷۰ ارتش سرخ، هلیکوپتری را به میان روستاهای مردم یاقنوبی تاجیکستان فرستاد تا این زمین ها را خالی از جمعیت نماید. کسانی که در این صورت از مهاجرت دوباره سرباز زدند، کشته شدند و با این کار، جمعیت مردمی که به زبان باستانی شرقی ایران صحبت می کردند بسیار کم شد.

شغل مردم یاقنوبی تاجیکستان

یکی از پیرمردان و ریش سفیدان این قوم به نام کربون ادلیف (Kurboon Idliev) از خاطرات خود از آن سال ها می گوید:

“در ۱۰ مارس ۱۹۷۰، من ۲۳ ساله بودم که هلیکوپترهای شوروی در دره یاقنوبی در شمال غربی تاجیکستان فرود آمدند و همه اشخاص را از خانه خود بیرون کردند. آن ها ما را به مناطق مسکونی پایین تر برای کار بر روی گیاهان پنبه بردند. کسانی هم که مقاومت کردند، کشته شدند. این ماجرا مربوط به ۴۷ سال قبل از بازگشت ما به دره یانقوبی می شود”.

مردم یانقوبی تاجیکستان به روستاهای خود کیشلاکس (kishlaks) می گویند. هر یک از روستاهای مردم یانقوبی تاجیگستان شامل ۳ تا ۱۰ خانوار بود که در معرض نابودی قرار گرفتند. شوروی سابق در آن برنامه قصد تلفیق و یکپارچه سازی اقوام پراکنده و بهره کشی از آن ها را داشت.

مردم یاقنوبی-از سگدیان

در آن زمان، بسیاری از مردم یاقنوبی تاجیکستان را مجبور کردند که در میان مزارع پنبه مشغول به کار شوند. با این کار نیز به دلیل تغییری که در نحوه زندگی و محیط زندگی این مردم صورت گرفته بود و البته بیماری ها و کار بیش از حد، افراد بیشتری از مردم یاقنوبی تاجیکستان کشته شدند. همین موضوع باعث شد که بعضی از مردم شورش کنند و دوباره به کوهستان های یاقنوب و سرزمین اجدادی خود پناه ببرند. ارتش جماهیر شوروی، تمام ناطق اصلی زندگی آن ها را خالی از سکنه نمود و بزرگترین روستای آن ها را که در کنار رودخانه یاقنوب به نام پیسکون (Piskon) قرار داشت، از صحنه روزگار محو نمود. سربازان در این دوره حتی تمام کتاب های مذهبی و قدیمی مردم یاقنوبی تاجیکستان را نابود کردند. قدیمی ترین کتاب این قوم مربوط به ۶۰۰ سال پیش بود. در نتیجه قوم بزرگ یاقنوبی توسط ارتش جماهیر شوروی نابود شد. آن ها برای دو دهه از بازگشت به خانه های خود ممنوع بودند.

خانواده هایی که پس از این جریان باقی ماندند توانستند، دوباره در سال ۱۹۸۳ به دره یاقنوب بازگردند. هر چند که در این میان، اکثریت مردم یاقنوبی تاجیکستان در دشت ها باقی ماندند و کم کم با دیگر مردم تاجیک درآمیختند. فرزندان خانواده هایی که در دشت ها زندگی می کنند، هم اکنون به مدارس تاجیکستان فرستاده می شوند و زبان تاجیکی دارند. مردم یاقنوبی تاجیکستان هم اکنون اقتصادی بر پایه طبیعت دارند و هیچ جاده و برقی به سمت روستاها و مناطقی که این اقوام در آنجا زندگی می کنند، وجود ندارد.

مردم یاقنوبی تاجیکستان-سغدی

اکثر افرادی که به دنبال مناطق کمتر شناخته شده، مناظر بی بدیل و وسیع و کوهستان های دور از دسترس علاقه مند به این ناحیه از تاجیکستان در شمال غربی سفر می کنند. جهانگردانی که در سال های اخیر وارد روستاهای مردم یاقنوبی تاجیکستان شده اند، از آن ها عکس های بسیاری منتشر کرده اند و سعی در شناخته شدن بیشتر این قوم دارند. شما هم اگر اهل هیچ هایکری و سفر به طبیعت هستید، می توانید برای ملاقات با این مردم به این ناحیه سفر کنید.