چرخه آسیب های اجتماعی در بافت های فرسوده شهری

 در هر جامعه شهری حضور و نمود آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، طلاق، کودکان کار و خشونت یکی از واقعیت‌های اجتماعی است و هیچ جامعه‌ای را نمی‌توان به‌ دور از این‌گونه آسیب‌های اجتماعی متصور شد. در این میان بافت های فرسوده، مناطق حاشیه‌ نشین و شهرک‌ها در اطراف شهرها، کانون‌های مناسبی برای بروز انواع آسیب‌های اجتماعی هستند.

در حال حاضر بر اساس اطلاعات شرکت عمران و بهسازی شهری ایران، مساحت بافت فرسوده در تهران برابر 3268 هکتار است که نسبت بافت فرسوده بر سطح کل شهر تهران در حدود 5 درصد است.

اگرچه با تلاش دولت و سازمان نوسازی از طریق اعطای وام و بسته‌های تشویقی تاکنون 40 درصد از این بافت‌ها نوسازی شده‌اند. با این حال مقدار بسیار زیادی از این بافت‌ها در سطح مناطق شهر تهران هنوز وجود دارند که زمینه ساز آسیب های اجتماعی هستند.

وجود خانه های متروکه، کوچه های تنگ و باریک و مکان های بلا استفاده بسیار در بافت های فرسوده زمینه های بروز جرم را در این مناطق افزایش می دهند که نه تنها رغبتی برای سکونت در این بافت ها حاصل نمی شود بلکه نوعی نگرانی در خصوص عدم وجود امنیت برای دیگر ساکنین این بافت ها نیز ایجاد می شود.

به منظور کاهش آسیب های اجتماعی در این بافت ها فعالیت های بسیاری از سوی مسوولین شهرداری، سازمان نوسازی و دیگر ارگان های مربوط صورت گرفته است اما اینکه چه نوع فعالیت هایی و به چه میزان اثربخش بوده اند نیاز به بحث دارد.

از این رو با احمد صالحی، یکی از مدیران دفاتر خدمات نوسازی در خصوص اینکه بافت های فرسوده چه ویژگی هایی دارند و چگونه این ویژگی های زمینه های بروز جرم را فراهم می نمایند و چه راهکاری در این زمینه از سوی مسوولین ارائه شده به گفت و گو نشستیم.

صالحی در خصوص ویژگی های بافت های فرسوده گفت: شهرداری از 3 شاخص کالبدی برای مشخص کردن بافت های فرسوده استفاده کرده است. این ویژگی ها عبارتند از ریزدانگی، نفوذ ناپذیری و ناپایداری. منظور از ناپایداری، بلوک هایی هستند که بیش از 50 درصد پلاک هایشان فاقد استاندارد های ایمنی لازم است. این سه شاخص در ترکیب با یکدیگر خصوصیات بافت فرسوده را تشکیل می دهند. اما مساله این است که صرفا بافت فرسوده شامل این سه ویژگی نمی شود و باید مسائل اقتصادی نظیر تجمع فقر، بیکاری و بحث های اجتماعی از قبیل میزان جرایم وآسیب ها را نیز به آن ها افزود.

همچنین صالحی افزود: به لحاظ کالبدی در پاره ای از این بافت ها ما مشکل قنوات را داریم. قنوات رها شده ، باعث شده اند تا در محل سکونت مشکل ایجاد شود. یا مثلا کانال های ساماندهی نشده آب که باعث می شوند مشکل سکونت ایجاد شود. این عوامل ناکارآمدی بافت را برای سکونت تشدید می کنند. وقتی بافتی فرسوده یا ناکارآمد شناخته می شود باید دانست که این ناکارآمدی در چه قسمتی و یا در چه زمینه ای است. یعنی صرفا ریزدانگی، ناکارآمدی را نشان نمی دهد. باید واژه دیگری به نام بد دانگی را نیز مطرح کرد. پلاک هایی که در یکدیگر فرو رفته و دارای نسبت های مناسب نیستند، به عنوان تک دانه شناخته می شوند.

وی بیان داشت: بنابراین علاوه بر شاخص هایی که توسط شورای عالی مطرح شده است، شاخص های جانبی دیگری هم وجود دارد که نمی توان آنها را به تفکیک معرفی کرد. مثلا زمانی که راجع به نفوذ ناپذیری صحبت می کنیم، معیار ما زیر 6 متر است اما محدوده هایی هم هستند که با داشتن 8 متر معبر، جزو بافت های فرسوده شناخته می شوند. مجموعه این عوامل سبب می شوند تا شاخص های در هم تنیده ای تعریف شوند که فراتر از شاخص های صرفا کالبدی هستند.

این مدیر دفتر در خصوص آسیب های اجتماعی بافت های فرسوده گفت: به دلیل ریزدانگی یا همان نفوذ ناپذیری نوعی امنیت برای خلاف کاران در این بافت ها ایجاد می شود که به آنها امکان فعالیت های غیر قانونی می دهد. زیرا این بافت ها به نحوی نظارت نیروی انتظامی را کاهش می دهند و نه تنها قاچاقچیان بلکه دیگر گروه های اجتماعی نیز که مستعد آسیب های اجتماعی هم هستند را به سمت خود جذب می کند. نبود نظارت کافی بر این محلات، عدم تعبیه روشنایی کافی در خیابان ها و کوچه های این محلات، عدم مشخص کردن وضعیت ملک های وراث که به دلیل مشکلات حقوقی متروک باقی مانده اند همه زمینه های لازم برای جرم، اعتیاد، فحشا و ... را فراهم می نمایند.

صالحی در خصوص اعتیاد و شیوع آن در محلات بافت های فرسوده افزود: از آنجاییکه اعتیاد نوعا از فقر ناشی می شود و طبیعی است که افرادی که در این بافت ها زندگی می کنند از وضعیت زندگی مناسبی برخوردار نیستند و اکثر آنها بیکار و از درآمد مناسبی برخوردار نیستند و از شهرهای اطراف به این مناطق برای یافتن شغل و... مهاجرت کرده اند، لذا این بافت ها به مراکزی برای ارتکاب جرم، فروش مواد مخدر و قاچاق تبدیل می شوند. از دیگر آسیب های این مناطق، مسائل اخلاقی است. ایجاد خانه های فساد در خانه های متروکه ی موجود در این بافت ها از دیگر آسیب های اجتماعی است.

صالحی افزود: البته این آسیب ها در مناطق فرسوده به یک شکل نیستند و در مکان های مختلف، نمود و قوت مختلفی دارند. شدت آسیب های اجتماعی در بافت های فرسوده شهری نیز متفاوت است و خود بافت در قوت و شدت نوع آسیب تاثیر گذار است. به عنوان مثال برخی مناطق به دلیل سرقت بسیار معروف می شوند. برخی دیگر از مناطق به دلیل فروش مواد مخدر و مناطق دیگری هم هستند که به دلیل فحشا شهرت پیدا می کنند.

صالحی درخصوص راهکارهایی برای کاهش آسیب های اجتماعی در مناطق فرسوده گفت: در اینجا با دو موضوع مواجه هستیم: نخست اینکه ما چه کار کنیم که زمینه های معضلات اجتماعی کاهش پیدا کند و دوم چگونه می توان با این معضلات مقابله کرد؟ برای کاهش زمینه های معضلات شهری باید نوعی عدالت شهری ایجاد کرد. یک اختلاف خدماتی در سطح شهر وجود دارد و این باعث می شود شرایطی در مناطق مستعد آسیب ایجاد شود. وقتی محدوده ها را از فقر خدماتی نجات دهیم و به نوعی آنها را تقویت کنیم، نیروهای جذب آسیب هم کاهش پیدا می کند.

وی افزود: اما برای رفع این آسیب ها و معضلات، باید نهادهای مختلف مثل بهزیستی، شهرداری و ... هماهنگ و در قالب یک سیستم فعالیت کنند. یکی از مسائل بحث توانمندسازی گروه های پایین است. چون اکثرا کسانی که در بافت های فرسوده شهری سکونت دارند، سطح زندگی پایین دارند و از اقشار کم درآمد جامعه محسوب می شوند. لذا برای بهبود وضعیت زندگی آنها باید توانمندشان کرد و فعالیت هایی در این زمینه صورت گیرد.

این مدیر دفتر در خصوص آسیب های اجتماعی بافت های فرسوده گفت: هر یک از این نهادها مانند بهزیستی، شهرداری و دفاتر خدمات نوسازی، کارگاهی راه اندازی کردند که فاقد چارچوب بوده و همه بعد از مدتی رها شدند. مثلا یکسری آموزش های فنی حرفه ای راه انداختند و بعد از مدتی رها شدند و هیچ یک از برنامه های توانمند سازی تداوم نداشتند. هدف ما این است که یکسری افراد که فاقد توان هستند را آموزش دهیم و آنها را تحت حمایت قرار دهیم. در حالیکه این آموزش ها و حمایت ها باید مداوم باشد و نیز باید توسط مدیریت شهری کنترل شوند، چنین چیزی هیچگاه از سوی دستگاه ها و ارگان های مربوط تحقق پیدا نکرده است.

وی اضافه کرد: از طرفی بخشی از توانمندسازی، ایجاد زیر ساخت های اجتماعی است. گاهی پیش می آید که همسایه، همسایه خود را نمی شناسد. در این زمینه چکار باید کرد؟ باید مناسبات جمعی و جشن های جمعی ایجاد کرد تا مردم در این فضا وارد تعامل شوند. در حقیقت باید به نوعی حس تعلق محلی را در میان این افراد ایجاد و گسترش داد و این امر می تواند از طریق برنامه های مناسبتی صورت گیرد.

صالحی تصریح کرد: همکاری های مشترک سبب ایجاد اعتماد می شود و در نتیجه مشارکت افزایش پیدا می کند. به دنبال آن نیز حس تعلق و سرمایه اجتماعی افزایش پیدا می کند. در چنین فضایی زمینه بروز و ارتکاب جرم کاهش پیدا می کند.