شمیم غدیر در چامه های پارسی سرایان

حامد وفاپور؛ در هر سرزمینی ادبیات چونان صندوقچه‌ای از میراث و امانت به جا مانده از پیشینیان به شمار میرود که فرهنگ و تمدن هر ملت از درون آن بر خاسته است. از آغاز تا کنون، در میان اقوام و ملل مختلف، این درخت تنومند  تمدن دارای شاخه‌‌های بسیاری بوده که یکی از این شاخه‌ها ادبیات آیینی است.

در تاریخ ادب فارسی ادبیات آیینی دارای پیشینه کهنی است که نشان گر اهمیت مفاهیم آیینی در بین شاعران و سخن پردازان پارسی زبان است. ادبیات آیینی از زمان شکل گیری زبان و ادب فارسی یعنی از آغاز تا عصر حاضر اشکال مختلفی داشته که  با وجود روی کار آمدن حکومت‌های اسلامی و به خصوص مذهب شیعی رنگ و بوی جدیدی به خود گرفت، چرا که  پیشتر یعنی قبل از استقرار حکومت‌های شیعی درون مایه این نوع از ادبیات بیشتر بر محور آداب و رسوم فرهنگی، سنت‌ها و اسطوره‌ها بوده است. در مبحث پیچیده‌تر در این نوع از ادبیات آیینی تفاوت‌ها و نگرش‌ ‌های متفاوتی مطرح می‌باشد. اما به طور کلی در ادبیات آیینی  مباحثی از جمله عترت، ولایت ، فرهنگ و تاریخ اسلام به نثر و نظم درآمده است. بخشی از این نوع شعر  که دربردارنده آیین‌ها و سنت‌های ملی است با آموزه‌ها و شخصیت‌های دینی پیوندی ناگسستنی دارد، مدح و منقبت پیغمبر (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام از جمله آن به حساب می‌آید.

حسان بن ثابت نخستین شاعری است که در اشعار خود به مدح پیامبر اکرم (ص) پرداخته است. از دیگر شعرا نیز که منقبت گوی خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام بوده‌اند می‌توان به دعبل و ابو فراس اشاره کرد. یکی از وقایع بسیار مهم و تاریخی که در ادب فارسی  مسبوق به سابقه است، واقعه غدیر خم است. در میان شعرای آیینی زبان و ادب فارسی، کسایی مروزی را می توان پرچم‌دار شعر آیینی و نخستین کسی دانست که واقعه غدیر را در کلام خود به رشته نظم کشیده است. بعد از او حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه به طور مبین به ولایت حضرت علی علیه السلام و آن واقعه بزرگ اشاره نموده است.

بسیاری دیگر از شعرای آیینی پارسی گوی، چشمه همیشه جوشان غدیر را به رشته نظم کشیده اند که اگر بخواهیم نام و یا چند بیت از اشعار آنان را در این رابطه ذکر کنیم در این مقال نمی‌گنجد. در ادامه این مبحث  به ذکر نام چند تن از شعرای شاخص شعر و زبان فارسی و ابیاتی از آنها که در وصف غدیر سروده شده است می پردازیم.

حکیم ابوالقاسم فردوسی با تاکید صریح در اشعار خود، مولا علی (ع) را (وصی) می نامد و با سرودن این ابیات اعتقاد خود را به حقانیت واقعه غدیر خم بیان می‌کند:

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی

خداوند امر و خداوند نهی

که من شهر علمم، علیم در است

درست این سخن گفت پیغمبر است

گواهی دهم کاین سخن را ز اوست

تو گویی دو گوشم به آواز اوست

علی را چنین گفت و دیگر همین

کز ایشان قوی شد به هر گونه دین

از دیگر شعرای شاخص شعر و زبان فارسی جلال الدین محمد مولانا مولوی است که در اشعار خود به واقعه غدیر خم و (ولی) بودن حضرت علی (ع) پس از پیامبر اکرم (ص) و شرح حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه می پردازد. 

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

گفت هر کَس را منم مولا و دوست 

نام خود و آن علی مولا نهاد

ابن عمّ من علی مولای اوستیا در ابیاتی دیگر در این باره می سراید که :

تا صورت پیوند جهان بود، علی بود

شاهی که ولی بود و وصی بود، علی بود

تا نقش زمین بود و زمان بود، علی بود

سلطان سخا و کرم و جود، علی بود

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی نیز از شعرای شاخص شعر و زبان پارسی است که در اشعار خود به خوبی به شرح واقعه عظیم غدیر اشاره کرده است او در وصف روز غدیر خم این اشعار را می سراید که :

به آن روزی که وحی آمد نبی را

که بعد از مصطفی در کل عالم

پس از احمد امام حق علی دان

که از پالان اشتر ساخت منبر

نبد  فاضل تر و بهتر ز حیدر

که او بود نفس معصوم مطهریا در ابیات زیر که به صراحت به ولی بودن حضرت علی (ع) اشاره می‌کند.

جوانمرد اگر راست خواهی ولیّ است

کرم، پیشه شاه مردان علی است

آخرین شاعر از شعرای شاخص شعر و زبان پارسی که در این نوشتار به ذکر ابیات او در خصوص واقعه غدیر و (وصی) و (ولی) بودن حضرت علی (ع) می پردازیم، برترین غزل سرای ادب پارسی، خواجه حافظ شیرازی است. خواجه شیراز در دیوان خود اشعار خود را مزین به نام مولا علی (ع) کرده است و با تآسی از احادیث معتبر امام علی (ع) را (قسام بهشت و دوزخ) و (ساقی کوثر) (سرچشمه فیض حق) و ولی عهد رسول خدا می داند در ادامه مطلب به ذکر برخی از این اشعار می پردازیم.علی امام و علی ایمن و علی ایمان

علی ز بعد محمد ز هر که هست بِه است

که نیست دین هدا را به قول پاک رسول

علی امین و علی سرور و علی سردار

اگر تو مؤمن پاکی بکن بر این اقرار

امام غیر علی بعدِ احمد مختار