چرا دانشگاه‌ها باید تغییر کنند؟

مدیرگروه آینده پژوهشی دانشگاه اصفهان توضیحاتی در خصوص شکل‌گیری دانشگاه‌های نسل اول تا چهارم ارائه و بر ضرورت تغییر دانشگاه همگام با تغییر و نیاز جامعه تاکید کرد.

محسن طاهری، شامگاه (شنبه- ۲۷ شهریورماه ) در وبینار تخصصی با عنوان «چرا و چگونه دانشگاه ها باید تغییر کنند» که به همت اندیشکده آینده پژوهی دانشگاه اصفهان به صورت مجازی برگزار شد، اظهار کرد: دانشگاه‌ها در سه عصر مختلف با تغییراتی همراه شده‌اند که سه عصر شامل عصر کشاورزی، صنعتی و عصر دانش محور است.

وی توضیح داد: در عصر نخست که عصر کشاورزی است، خلق ثروت از طریق کشاورزی میسر است و نیروی کار این عصر کشاورزان بودند. در این عصر دانشگاه های نسل اول ظهور کردند که این دانشگاه ها بیشتر محفلی برای علاقه‌مندان به علوم انسانی و مسائل ماورای طبیعی بود. جایی نه برای خلق ثروت و نه برای حل چالش ها و نه برای بهبود زندگی، بلکه دانشگاه صرفا جایگاهی برای مجادلات بی پایان در شناخت حقیقت بود.

دانشگاه های نسل اول مختص چه کسانی بود؟

عضو هیات علمی گروه آینده پژوهی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه در این نسل از دانشگاه، فرایند یادگیری شفاهی بود و دانش به صورت ضمنی آموخته می‌شد، گفت: دانشگاه های نسل یک، دانشگاهی برای آموزش هیچ بودند؛ چراکه در این دانشگاه ها چیزی برای آموختن وجود نداشت.

طاهری با بیان اینکه دانشگاه های نسل یک، در فرایند خلق ارزش یا ثروت نقشی نداشتند، تاکید کرد: در جامعه کشاورز، زمین کشاورزی خلق ثروت داشت. دانش در عصر کشاورزی ابزار یا فناوری‌های اندکی برای انتشار داشت و انباشت و یا تراکم دانش شکل نمی گرفت و عملا پیشرفت علمی در این دوران وجود نداشته است.

وی افزود: در آن دوران جامعه نیز نیازی به دانشگاه نداشت و مسائلی در جامعه مطرح نبود که حل آن در دانشگاه ممکن باشد.

مدیرگروه آینده پژوهشی دانشگاه اصفهان، تصریح کرد: در قرن نوزدهم برای توصیف دانشگاه های پیشامدرن از توصیف الگوی برج عاجی استقلال دانشگاه استفاده شد که در اشاره به جهان یا محیطی به کار می رود که اندیشمندان در آن مشغول پی جویی هایی منفک از دغدغه های عملی زندگی روزمره می شوند.

طاهری ادامه داد: این لفظ به نوعی تحقیرامیز بود. در آن دوران دانشگاه ها خود را محفلی یکتا می دانستند و کسانی به آن وارد می شدند که دغدغه نان نداشتند و به نظر می رسد در این نسل از دانشگاه، طبقه رعیت لازم نبود وارد دانشگاه شوند و از سویی دیگر دانشگاه نیز دردی از آنها دوا نمی کرد.

به گفته این استاد دانشگاه، دانشگاه نسل اول مختص کسانی بود که به دنبال حل مسئله نبودند و پادشاهان آن را اداره می کردند.

خلق ثروت با دانشگاه های نسل دوم

وی به معرفی دانشگاه های نسل دوم پرداخت و اظهار کرد: با ورود قرن ۱۸، انقلاب صنعتی، دانشگاه های نسل دوم را ایجاد کرد و در این عصر دانشگاه تکامل پیدا می کند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه خاستگاه اولیه دانشگاه های نسل اول، شرق است، شکل گیری دانشگاه های نسل دوم را از اروپا دانست و گفت: در عصر صنعت به جای نیروهای یدی، نیروهای نیمه حرفه ای و ماهر به خلق ثروت می پردازند که در آن سیستم های ابتدایی خلق ثروت جایی ندارند و اصلی ترین مسئله تولید انبوه است و بزرگترین ابداع عصر صنعت نیز این مورد است.

طاهری با تاکید بر اینکه همزمان با رشد انقلاب صنعتی مفهومی به نام دانشگاه هایی با آجرهای قرمز شکل می گیرد، در توصیف این دانشگاه ها گفت: دانشگاه های آجر قرمز دانشگاه هایی هستند که به دنبال مهارت های واقعی هستند و خروجی آن پزشکان و مهندسان هستند.

وی افزود: در عصر صنعت، تولید انبوه رخ می دهد و دانشگاه ها در این نظام بزرگ اقتصادی یکی از نهاده های اصلی را که دانشجو است به مهارت های واقعی تجهیز و به جامعه تزریق می کند. آموزش شفاهی در این سیستم مهم نیست و مدرک دانشگاهی مهم می شود. در این دوران هر روز دانشکده های علوم انسانی به حاشیه رانده شده و سر در دانشکده های فنی و مهندسی و علوم کاربردی عریض تر می شود و مدیران دانشگاه های نسل دوم از بین اساتید حوزه فنی و علوم پایه انتخاب می شدند.

عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان گفت: در این نمونه از دانشگاه ها، هر فردی با هر تفکر و دینی وارد می شود و در این نسل، دانشگاه به نهادی تاثیرگذار در خلق ثروت و رفاه، ایجاد اشتغال و حل چالش تبدیل می شود و دانشگاه رفتن یک شرط برای موفقیت محسوب می شود.

به گفته طاهری دلیل تغییر نسل دانشگاه به دلیل تغییر ذائقه جامعه بوده است.

وی با بیان اینکه مفهوم رشته در دانشگاه های نسل دوم شکل می گیرد، دلیل آن را گسترده تر شدن صنعت اعلام کرد و افزود: دانشگاه برای اینکه بتواند نیاز متنوع جامعه و عصر صنعت را جواب دهد، در درون خود تفکیک انجام می دهد که این تفکیک شکل گیری رشته است.

این استاد دانشگاه در تعریف رشته گفت: مجموعه ای تجسم یافته از افراد هم فکر، با راه های ارتباطی مشخص و مجموعه ای از ارزش ها و وظایف فکری مشخص را رشته می نامند که یک رویکرد منفرد در فضای تخصیصی است.

طاهری اضافه کرد: رشته مشخص می کند که چه چیزی ارزش دانستن، چه کسی ارزش دنبال کردن و چه محصول فکری ارزش تولید و انتشار را دارد.

به گفته وی بیشتر رشته های دانشگاهی به صورت واحدهای ویژه سلسله مراتبی توسعه یافته اند که معمولا آن را الگوی سیلویی، لوله بخاری و یا سازمان دودکشی می نامند.

طاهری گفت: در حال حاضر جامعه تغییر کرده و معتقدم بزرگترین مشکل آموزش امروز این است که تغییر جامعه را نپذیرفته ایم و همچنان درب دانشگاه ها بر پاشنه رشته می چرخد و همچنان نظامات دانشگاه های نسل دوم را اجرا می کنیم.

وی با بیان اینکه این مدرک گرایی منجر به انسان نادان دانا شده است، غرق شدگی دانشگاه ها در خود را عامل ناباروری درون رشته ای و محدودکردن خلاقیت علمی دانست و گفت: ضرورت توجه به رشته های میان رشته ای احساس می شود. رشته در زمان خود یک ابداع بود و باید بپذیریم که مفهوم آن تغییر کرده اما دانشگاه هنوز تغییر نکرده است.

طاهری به مفهوم موج سومی از علم اشاره کرد و گفت: متاسفانه این مقوله مهم به خوبی درک نشده و اجرا نمی شود.

دانشگاه های نسل سوم و کارآفرینی

وی تاکید کرد: در دنیا در این زمان انحصار دانشگاه شکسته شد و تغییراتی ایجاد شد که دانشگاه نسل سوم را رقم زد. در این عصر با شروع عصر دانش محور در سال ۱۹۵۰ همزمان است و نظام خلق ثروت و حکمرانی آموزش تغییر می کند. در این دانشگاه ها، دانشکاران خلق ثروت می کنند و مختص جامعه چهارم و اطلاعاتی است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه دانشگاه نسل اول دانشگاهی برای هیچ، دانشگاه های نسل دوم دانشگاه تفاهم نامه با صنعت و دانشگاه های نسل سوم یک دانشگاه خودکفا هستند، تصریح کرد: در این نسل دانشگاه ها سعی کردند در خلق ثروت نقش داشته باشند و دانشگاه کارافرین شکل گرفت.

طاهری اضافه کرد: دانشگاه این نسل، فهمیده که دانش در کنار سه رکن سرمایه، مواد خام و نیروی انسانی، محل خلق ثروت است و به همین دلیل هر روز سهم بیشتری از ثروت خلق شده را می‌طلبد و به دنبال ایجاد ارزش افزوده است.

آیا در ایران دانشگاه نسل سوم داریم؟

وی افزود: متاسفانه در ایران همچنان مانند دانشگاه های نسل دوم به تولید انبوه دانشجو مشغولیم. در ایران دانشگاه نسل دومی داریم که دلمان می خواهد خروجی کارافرین داشته باشد و این امر ممکن نیست.

طاهری به پژوهش انجام شده در اصفهان اشاره کرد و گفت: در این پژوهش مشخص شد که بزرگترین محدودیت اکوسیستم کارافرین در اصفهان نبود افرادی است که بدانند در این سیستم چگونه می توانند خلق ثروت کنند ؟

به گفته مدیرگروه آینده پژوهی دانشگاه اصفهان، در دانشگاه باید دانشجویانی داشته باشیم که به راحتی جذب بازار کار شوند. در ایران ورود ما به دانشگاه های نسل سوم ورودی مترسک وار بوده و متاسفانه نتوانسته ایم انسان خوبی برای آن پرورش دهیم و دانشجویی هم تراز جامعه اطلاعاتی توانمند نکرده ایم.

دانشگاه های نسل چهارم، متناسب با نیاز جامعه

این آینده پژوه به دانشگاه نسل چهارم اشاره کرد و توضیح داد: دانشگاه نسل چهارم چهار ویژگی اساسی دارد. نخست اینکه می تواند به صورت چابک بر حسب تقاضا به جامعه خدمات ارائه دهد. این دانشگاه محدود به رشته ها و مقاطع نیست و سریعا با نیازهای روزآمد جامعه تطبیق می دهد. این سازگاری راهبردی ویژگی تمام نهادها در آینده است.

طاهری اضافه کرد: ویژگی دوم، اینکه در دانشگاه نسل چهارم مدارک دانشگاهی با تاریخ انقضا صادر می شود و در ویژگی سوم تمرکز بسیار بر مدیریت شغلی دانشجویان هم در زمان تحصیل و هم در زمان فارغ التحصیلی است. ویژگی چهارم نیز اینکه دانشگاه ها به مکان هایی برای همکاری مشترک با صنعت و به عنوان واسطه بین کارآفرینان جوان، مربیان، حامیان و سرمایه گذاران بالقوه تبدیل می شود.

به گفته این آینده پژوه، این نسل از دانشگاه در جامعه معناساز است که در آن کارهای یدی را ربات و فناوری انجام می دهد. جامعه معناساز جامعه ای است که در آن خلق ثروت با مشاغل غیر روتین است.

چگونگی تغییر دانشگاه

وی چگونگی تغییر دانشگاه را توجه به شایستگی سیستمی و مدیرت پیچیدگی، در تفکر پیش بینانه و انتقادی، در اقدام منصفانه و دوستدار محیط زیست، برای کار میان رشته ای، برقراری ارتباط و استفاده از رسانه، تحمل ابهام و نااطمینانی و شایستگی برای همدلی و تغییر چشم انداز و شایستگی برای مشارکت دانست و گفت: کافی است ۳.۵ درصد از جامعه دانشگاهی را بیدار کنیم و برای این تغییر آماده شویم.