آغاز دوره جدید کاهش گازسوزی در مناطق نفت خیز جنوب

خاموشی فلرها سال‌ها یکی از اولویت‌های صنعت نفت بوده، اما آمارهای رسمی نشان می‌دهد این برنامه طی دو سال گذشته وارد مرحله‌ای عملیاتی‌تر شده است. در مناطق نفت‌خیز جنوب، که بزرگ‌ترین سهم عملیات تولید و بیشترین تعداد فلرهای فعال را دارد، مجموعه‌ای از پروژه‌های جمع‌آوری گاز، اصلاح مشعل‌ها و توسعه واحدهای فرآورش، باعث شده حجم گازهای سوزانده‌شده روزانه چند ده میلیون فوت‌مکعب کاهش پیدا کند.

به استناد گزارش‌های شرکت ملی نفت ایران، نزدیک به ۳۰ تا ۳۵ مشعل در خوزستان طی ۱۸ ماه گذشته خاموش یا بهسوزی شده و چند پروژه کلیدی در اهواز، مسجدسلیمان، کارون و مارون وارد فاز نهایی شده‌اند. این روند در حالی سرعت گرفته که ارزش اقتصادی گازهای همراه، افزایش قیمت خوراک پتروشیمی‌ها و فشار افکار عمومی بر کاهش آلودگی هوا، اهمیت پروژه‌ها را بیشتر کرده است.

فلرها در خوزستان؛ تصویر یک ناترازی قدیمی

مناطق نفت‌خیز جنوب بیش از ۶۵ درصد تولید نفت کشور را در اختیار دارد و همین سهم بالای تولید، به‌طور طبیعی حجم قابل توجهی از گازهای همراه (Associated Gas) را نیز ایجاد می‌کند. سال‌ها نبود زیرساخت‌های کافی برای جمع‌آوری یا فرآورش این گازها باعث شده شعله‌های فلر به یک تصویر ثابت در میادین اهواز، مارون، منصوری، آب‌تیمور، رمیله و مسجدسلیمان تبدیل شود.

بر اساس آمار منتشرشده توسط وزارت نفت، ایران در مجموع روزانه حدود ۴۰ تا ۴۵ میلیون مترمکعب گاز همراه می‌سوزاند که سهم خوزستان تقریباً نیمی از این مقدار بود. بخشی از این گازها ترش و غیرقابل تزریق مستقیم هستند و نیاز به فرآورش دارند، و همین موضوع پروژه‌های جمع‌آوری را پیچیده‌تر کرده است.

پیشرفت میدانی؛ از بهسوزی تا احداث واحدهای جدید

در ۱۸ ماه اخیر، سه مسیر برای کاهش حجم فلرها در جنوب به‌صورت موازی دنبال شده است:

۱. اصلاح و بهسوزی مشعل‌ها

در واحدهای اهواز ۱، ۳ و ۴، همچنین مارون ۲ و مسجدسلیمان، پروژه‌های بهسوزی اجرا شده که باعث کاهش دوده، ترکیبات آلی فرّار و ذرات معلق می‌شود. این اقدام الزاماً خاموشی کامل نیست، اما اثر مستقیم بر کاهش آلودگی دارد.

۲. راه‌اندازی واحدهای جمع‌آوری گاز (NGL)

پروژه‌های NGL علیرغم تأخیرهای طولانی، در سال‌های اخیر وارد فاز عملیاتی شده‌اند.

• NGL ۳۱۰۰ در خوزستان اکنون بخش عمده‌ای از گازهای میدان‌های غرب کارون را جمع‌آوری می‌کند.

• NGL مسجدسلیمان با ظرفیت اسمی ۴۵ میلیون فوت‌مکعب در حال ساخت است و طبق اعلام رسمی، پیشرفت آن از ۶۰ درصد عبور کرده است.

• نخستین مینی‌ان‌جی‌ال اهواز نیز با یک سرمایه‌گذار خارجی در حال نصب است و طبق برنامه تا ۱۴۰۵ وارد مدار می‌شود.

۳. پروژه‌های بازگازگیری و بازچرخانی

در برخی واحدها مانند آب‌تیمور و کوپال، از سامانه‌های جدیدی استفاده شده که گازهای مشعل را بدون نیاز به خطوط انتقال بلند، به واحدهای بهره‌برداری بازمی‌گرداند. این سیستم‌ها به‌ویژه در چاه‌هایی که تولید کم و پراکنده دارند کاربرد دارد.

قراردادهای جدید؛ ۵۲۰ میلیون فوت‌مکعب گاز در مسیر بازیابی

موضوع جمع آوری گازهای همراه هموراه یکی از دغدغه مسئولان وزارت نفت بوده است تا جایی که مجموعه جدیدی از قراردادهای EPCF و BOT برای جمع‌آوری گازهای همراه امضا شده است. طبق این گزارش‌ها:

• ظرفیت مجموع قراردادها: ۵۲۰ میلیون فوت‌مکعب در روز

• تعداد قراردادهای امضاشده: ۱۲ مورد

• تعداد قراردادهای در حال نهایی‌سازی: ۱۸ مورد

این قراردادها عمدتاً مربوط به مناطق اهواز، مارون، رامشیر، کارون و گچساران هستند؛ مناطقی که بیشترین فلرهای فعال کشور را در خود جای داده‌اند.

صرفه اقتصادی؛ چرا خاموشی فلرها اهمیت ملی دارد؟

سوختن گازهای همراه تنها مسئله‌ای زیست‌محیطی نیست؛ از نظر اقتصادی نیز هدررفت سنگینی محسوب می‌شود.

بر اساس داده‌های وزارت نفت و گزارش‌های اوپک:

• ارزش هر یک میلیون فوت‌مکعب گاز ترش بازیافت‌شده حدود ۷۰۰ تا ۱۲۰۰ دلار است.

• خاموشی فلرهای جنوب می‌تواند سالانه ۲ تا ۳ میلیارد دلار ارزش افزوده ایجاد کند.

• پروژه‌های فعال فعلی قادرند سالانه حدود ۸۰۰ هزار تن مایعات گازی (C۵+ و LPG) تولید کنند.

این محصولات برای خوراک پتروشیمی‌ها و تقویت صادرات غیرنفتی اهمیت راهبردی دارند؛ به‌ویژه در دوره‌ای که ایران تلاش می‌کند وابستگی بودجه به نفت خام را کاهش دهد.

اثر محیط‌زیستی؛ کاهش ۳۰ هزار تن آلایندگی در روز

طبق آمار رسمی شرکت ملی نفت، کاهش گازهای سوزانده‌شده در واحدهای اهواز و کارون طی یک سال گذشته باعث جلوگیری از انتشار:

• ۳۰ هزار تن گاز گلخانه‌ای در روز

• معادل ۵۷۰۰ تن کاهش انتشار کربن

• کاهش محسوس ترکیبات آروماتیک مانند بنزن، تولوئن و زایلن در حریم ۲۰ کیلومتری اهواز

این اعداد برای استانی که سالانه نزدیک به ۱۲۰ روز هوای ناسالم را تجربه می‌کند، معنادار است؛ هرچند کارشناسان تأکید دارند که آلودگی هوا در خوزستان چند منبعی است و تنها خاموشی فلرها کافی نیست.

چالش‌ها؛ از فرسودگی تا ناترازی گاز

با وجود پیشرفت‌ها، چند چالش همچنان باقی است:

۱. بیش از ۵۰ درصد تجهیزات مناطق نفت‌خیز جنوب عمر بالای ۳۰ سال دارند؛ همین موضوع هزینه جمع‌آوری گاز را افزایش می‌دهد.

۲. با وجود اعلام آمادگی برخی شرکت‌های منطقه‌ای، محدودیت‌های مالی و تحریم‌ها روند توسعه واحدهای NGL را کند کرده است.

۳. در برخی فصول، اولویت شبکه سراسری تأمین گاز خانگی است؛ بنابراین گازهای بازچرخانی‌شده ممکن است دچار محدودیت مصرف شوند.

چشم‌انداز؛ آیا پایان دولت چهاردهم نقطه خاموشی گسترده است؟

بر اساس برآورد وزارت نفت، اگر پروژه‌های در دست اجرا طبق برنامه جلو بروند، تا پایان دولت چهاردهم: ۸۰ تا ۸۵ درصد فلرهای خوزستان و ۶۰ تا ۷۰ درصد فلرهای کشور به‌طور کامل خاموش یا تحت کنترل قرار خواهند گرفت.

این هدف بلندپروازانه است، اما آمار پیشرفت پروژه‌ها نشان می‌دهد چنین رقمی «دست‌نیافتنی» نیست؛ هرچند احتمالاً برخی فلرهای کوچک یا پراکنده به فاز بعدی منتقل خواهند شد.

مجموعه تحولات اخیر تصویر متفاوتی از وضعیت فلرها در جنوب نشان می‌دهد. دولت مسیر شفافی برای خاموشی مشعل‌ها ارائه کرده، قراردادهای جدید وارد فاز اجرا شده و واحدهای NGL در حال پیشرفتند. روندی که اگر ادامه یابد، خوزستان طی دو تا سه سال آینده شاهد کاهش جدی حجم گازسوزی خواهد بود؛ کاهش شتابانی که شاید برای نخستین بار، نشانه پایان دوران مشعل‌های همیشگی جنوب باشد.