دوگانه 2065 تناقض در انتخاب و سایه حقیقت

نقشِ دوگانه‌ی زمان و انسان — معرفی کلی و جایگاه اثر

رمان‌های «۲۰۶۵ تناقض در انتخاب» و دنباله‌ی مستقیمِ آن «۲۰۶۵ سایه حقیقت» با قرار دادن روایت در بسترِ یک آینده‌ی تکنولوژیکِ محسوس، اما از منظر فلسفی به‌صراحت زمان و ابزار را پس‌زمینه می‌کنند و پرسش‌های بنیادینِ انسانی را در کانون قرار می‌دهند. در این مجموعه آنچه بیش از قالبِ علمی‌ـ‌تخیلی جلب توجه می‌کند، طرحِ چالش‌های هویتی، مسأله‌ی اختیار و مسئولیتِ اخلاقی در برابرِ نظام‌های تصمیم‌گیر (که گاه با مفهوم «الگوریتم» تجسم می‌یابند) است؛ پرسش‌هایی که در امتداد روایت بارها و در قالبِ دیالوگ‌ها و تک‌گویی‌های درونی تکرار و بازخوانی می‌شوند. این تأکیدِ فلسفی را می‌توان به‌روشنی در مباحثِ گفتگو شده میان شخصیت‌ها دید که درباره‌ی «اراده»، «جبر» و «معنای اخلاق» بحث می‌کنند.

کلیت و مسیر داستان

داستان 2065 اگرچه در آینده اتفاق میفتد اما می توان آنرا داستانی روزمره از جریان انتخاب‌های انسانی و دغدغه‌های اخلاقی آن و انتخاب بین گزینه درست و اخلاقی دانست. شخصیت اول داستان در جلد اول راوی داستان یا وحید است که به سرزمینی به نام نیوآیلند سفر می کند جایی که مردم آن از یک نظام دیکتاتوری رهایی یافته و سرنوشت خود را به نظامی مبتنی بر الگوریتمهای هوش مصنوعی سپرده اند. اما چیزی که خود ساخته بودند و حاصل ذهن خود آنها بود به کنترل کننده زندگی و سرنوشت آنها مبدل می‌شود. نویسنده در جلد اول به توصیف الگوریتم طبیعت و دیگر الگوریتم ها می پردازد که گاهی با زبانی کودکانه و گاهی بسیار فلسفی مطرح می‌شود. داستان از فصل سوم بسیار پرکشش و مهیج ادامه می یابد تا جایی که داستان گاهی خواننده را از نکات عمیقی که در آن نهفته است غافل می‌کند. پایان جلد اول بسیار غافلگیر کننده و باز خاتمه می‌یابد و در جلد دوم برای دومین بار ریتم داستان با دیالوگ‌هایی عاطفی و آرام خواننده را به فکر فرو میبرد. جایی که راوی داستان نیز با هوشمندی تغییر می کند. جلد دوم کتاب با عنوان سایه حقیقت، بیشتر به بحث اهمیت بازاندیشی در عقاید می‌پردازد و با نقد نظام‌های توتالیتری که مقدس شده‌اند، بازاندیشی در تفکرات را راه نجات انسان می‌داند. در لحظه‌ای که قهرمان داستان( اِما ) برخلاف همه الگوریتمها و جبر تحمیلی اطراف تصمیمی قهرمانانه می‌گیرد که همان بازاندیشی در تفکرات و عبور از حقیقت ظاهری است. 

هسته‌ی فلسفی: اراده، جبر و نهادهای تصمیم‌گیر

یکی از محورهای پیوسته و کلیدی آثار، تقابلِ میان تلقیِ سنتیِ اراده‌ی انسانی و مفهومِ جبر یا «الگوریتمیک» است. نویسنده از خلال گفتگوهای مستقیم و بازجویی‌گون — نه با هدف تدریسِ نظریه، بلکه برای آشکارسازی تناقض‌های عملیِ اخلاقی — به خواننده نشان می‌دهد که چگونه پذیرشِ رسمیِ یک «الگوریتمِ تصمیم‌گیر» زندگی‌های واقعی را بازتعریف می‌کند: چه معنا دارد که «تصمیمِ درست» به‌جای انسان به یک سامانه سپرده شود و پیامدهای این واگذاری بر قامت اخلاق فردی و جمعی چیست؟ متن به‌صراحت نشان می‌دهد که این پرسش‌ها نه صرفاً فنّی که عمیقاً معنابخش به تجربه‌ی انسانی‌اند؛ پرسش‌هایی که پایه‌هایِ مفهومِ مسئولیتِ اخلاقی را نشانه می‌گیرند. در مسیر کتاب شما به نکاتی مانند فلسفه اخلاق، اگزستنسیالیسم و نقش اراده آزاد می‌رسیم. نکاتی که پاسخ قطعی برای آن ارایه نشده و در هر دیالوگی نویسنده دیدگاه‌های مختلف را با زیرکی از زبان هر یک از شخصیت ها مطرح میکند. 

دیدگاه‌های روان‌شناختی: هویت، خاطره و رنجِ آگاهانه

در لایه‌ی روان‌شناختی، رمان‌ها بیش از آن‌که به توصیف ابزار بپردازند، به کنشِ درونیِ شخصیت‌ها، تاریخچه‌های آسیب‌زده و چگونگی واکنش‌های آن‌ها به فقدان و سرگشتگی توجه می‌کنند. تجربه‌ی اِما از جدایی، فقدان و تلاش برای بازیابیِ هویتِ از دست‌رفته، نمونه‌ای از این نگرش است؛ نویسنده با ظرافت نشان می‌دهد که چگونه خاطره، رنج و کنجکاویِ حقیقت‌جویِ فرد، نیروی محرکه‌ی حرکت به سوی «شناختِ حقیقت» می‌شود، حتی وقتی عقلِ محافظه‌کار یا نهادهای مقتدر از آن بازمی‌دارند. در بسیاری از گذاره‌ها خواننده با تکانه‌هایی مواجه است که از یک سو نیاز به دانستنِ گذشته را توجیه می‌کنند و از سوی دیگر هزینه‌های آگاهی‌جویی را برجسته می‌سازند. 

شخصیت‌پردازی: پیچیدگی‌های اخلاقی به‌جای شخصیت‌پردازی مطلق

شخصیت‌ها در این دو جلد کمتر به‌عنوان «نماد»های تک‌بعدی ظاهر می‌شوند و بیشتر مجموعه‌ای از تناقض‌ها و انتخاب‌های دشوارند. وحید، به‌عنوان یک همراهِ محافظ و هم‌زمان حاملِ اسراری که رابطه‌اش با اِما را شکل می‌دهد، نمونه‌ای از شخصیت‌هایی است که همدلانه اما محدود عمل می‌کند؛ وقتی سکوت یا پنهان‌کاری‌اش در مقابل نیازِ اِما به دانستن قرار می‌گیرد، داستان پرسشِ سختِ «تا چه حد می‌توان به دیگری حقِ راز داشتن داد» را پیش می‌کشد. متئو و ماریان نقشِ دیگری از چرخه‌ی اخلاقی را نمایش می‌دهند: دانشمندی که بین دانشِ فنی و محدودیت‌های اجتماعی محصور است و یک والد که ایمانی رو به سیستم را در برابرِ رنجِ ممکنِ فرزندش می‌سنجد — چهره‌هایی که تعادلِ میان محاسبه و احساس را به چالش می‌کشند.

زبان، ساختار و فنِ روایت

نثرِ کار، در مجموع، تلفیقی از گفت‌وگوی مستقیم و مناجاتِ درونی است: جملات کوتاهِ دیالوگ‌محور برای پیشبردِ اختلاف‌نظرها و پاراگراف‌های تأملی و وصفی برای فرو رفتن در عمقِ روان شخصیت‌ها. این ضرباهنگ به‌ویژه در صحنه‌های رفت‌وآمد میان فضای بسیار تکنولوژیکِ نیوآیلند و سکونت‌گاه‌های ساده‌تر مؤثر است؛ تضادی که نه برای ستایشِ تکنولوژی که برای برجسته کردنِ معنای انسانیِ انتخاب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. تصاویرِ بازتاب در آب، نور و سایه به‌گونه‌ای نمادین بارِ فلسفی را تقویت می‌کنند: حقیقتی که با انعکاسش همواره همراه است و تشخیصِ اصل از بازتاب، از راه‌های اصلیِ طرحِ تم‌ها است.

ملاحظات اخلاقی و اجتماعی — از فرد تا جمع

رمان‌ها به‌خوبی نشان می‌دهند که مسائلِ اخلاقی در عصرِ الگوریتم نه فقط مسأله‌ای فردی که سیاسی و اجتماعی‌اند. زمانی که تصمیم‌گیریِ کلان به سازوکارهای محاسباتی واگذار می‌شود، قواعدِ عدالت، مجازات و حتی مفهومِ جرم دچار بازتعریف می‌گردد؛ گفتگوها و بازجویی‌ها در متن، انگاره‌هایی از این بازتعریف را به‌نمایش می‌گذارند و خواننده را وادار می‌کنند تا درباره‌ی مشروعیتِ اقتدارِ اطلاعاتی فکر کند.

چرا این آثار فراتر از «داستانِ آینده» عمل می‌کنند

بسیاری از متونِ تکنولوژیکی و داستان های تخیلی، تمرکز خود را بر جنبه‌ی «پیشرفته بودنِ فناوری» یا «طرحِ کلیِ داستانی» قرار می‌دهند؛ اما نکته‌ی متمایزِ این مجموعه، توجهِ مستمر و نظام‌مند به پرسش‌های بنیادینِ فلسفی و روان‌شناختی است. نویسنده از ابزارِ علم‌تخیلی برای واکاویِ اخلاق و ذهنِ انسانی بهره می‌برد، نه برای نمایش صرفِ تکنیک و ایده‌های نوآورانه. بنابراین خواننده‌ای که به‌دنبالِ برخوردی عمیق‌تر با پرسش‌های اخلاقِ معاصر است، از خواندنِ این آثار بیشتر بهره می‌برد. بنابرین این داستان فراتر از زمانی که اتفاق میفتد به چالش‌های فکری بشر در اعصار مختلف می‌پردازد. الگوریتم‌ها و قوانین خودساخته‎‌ای که بعدها خود اسیر آنها می شود. 

طراحی جلد و نمادها

طراحی جلد این دو اثر توسط مجید کاشانی یکی از برجسته ترین طراحان گرافیک ایران انجام شده و نمادهای طراحی شده به زیبایی به محتوای هر اثر و استعاره خاصی در آن اشاره دارند که خواننده در میانه های کتاب به آن پی می‌برد. 

نکاتی برای خوانشِ آگاهانه (بدون افشای پایان)

• این کتاب‌ها می‌طلبند خواننده با صبر به گفت‌وگوها گوش دهد و به لایه‌های فلسفیِ متن توجه کند؛ تصمیم‌های کوچکِ زندگیِ شخصیت‌ها در متن معنا می‌یابند و نه تماماً در نتیجه‌گیری‌های سریعِ روایی.

• توجه کنید که روایت ترجیح می‌دهد مخاطب را در وضعیتِ هم‌زمانِ فهم و شک نگه دارد؛ بسیاری از موقعیت‌ها طوری طرح شده‌اند که پاسخ‌های قطعی را ناممکن می‌کنند و این ویژگیِ عمدیِ متن است.

جمع‌بندیِ کوتاه — ارزشِ ادبی و فکری

«۲۰۶۵ تناقض در انتخاب» و «سایه حقیقت» مجموعه‌ای‌ است که بیش از آن‌که خواننده را با جلوه‌های فنیِ دنیای آینده سرگرم کند، او را به تأملِ اخلاقی و روان‌شناختی می‌کشاند. نویسنده با دقتِ روایی و ظرافتِ دیالوگ‌پردازی، خواننده را مجبور می‌کند نسبت به پرسش‌های بنیادینِ هویت، اراده و مسئولیت بازاندیشی کند؛ اثری که در تهِ خود دعوت به پرسشِ دوباره از پذیرفته‌های اجتماعی و تکنولوژیک است بدون اینکه حکم‌رواییِ ساده‌ای ارائه دهد.

این دو اثر توسط نشر فرهنگ ایلیا و انتشارات سپید قلم منتشر و در بازار نشر ایران موجود است.