برنامه هسته‌ای ایران چگونه آغاز شد؟ سیر زمانی پروژه‌ای که با کمک دشمن امروزی آغاز شد
تاریخچه برنامه هسته ای ایران از ابتدا تاکنون
اولین رآکتور اتمی ایران هدیه‌ای از سوی منبعی غیرمنتظره بود: ایالات متحده آمریکا. این رآکتور که به «رآکتور تحقیقاتی تهران» معروف بود، تأسیساتی کوچک در حومه تهران است که هنوز هم پابرجاست.
در سال ۱۹۶۷، این هدیه توسط رئیس‌جمهور وقت آمریکا، دوایت آیزنهاور، و در قالب برنامه «اتم برای صلح» (Atoms for Peace) به ایران داده شد. این برنامه با هدف به‌اشتراک‌گذاری فناوری اتمی با متحدان آمریکا شکل گرفته بود.
رآکتور تحقیقاتی تهران برای اهداف علمی صلح‌آمیز، از جمله تولید ایزوتوپ‌های پزشکی، استفاده می‌شود و توانایی تولید سلاح را ندارد. اما برای ایران، این یک نقطه شروع برای برنامه هسته‌ایش بود.
رابرت آینهورن، مقام سابق کنترل تسلیحات ایالات متحده که در مذاکرات هسته‌ای با ایران نقش داشته، به نیویورک تایمز گفته: «ما کیت ابتدایی‌اش را به ایران دادیم. در آن زمان خیلی نگران گسترش سلاح‌های هسته‌ای نبودیم، برای همین هم بی‌محابا فناوری هسته‌ای منتقل می‌کردیم.»
رآکتور تهران امروزه اورانیوم غنی‌سازی نمی‌کند و در جنگ ۱۲ روزه اخیر نیز هدف حملات هوایی اسرائیل یا آمریکا قرار نگرفته است.
دوایت آیزنهاور باور داشت به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات هسته‌ای می‌تواند به توسعه اقتصادی متحدان و تحکیم هم‌راستایی سیاسی آنها با ایالات متحده در دوران جنگ سرد کمک کند. در قالب برنامه «اتم برای صلح»، آمریکا آموزش، تجهیزات و دانش هسته‌ای را برای استفاده غیرنظامی را به متحدان خود نظیر اسرائیل و پاکستان نیز ارائه کرد.
آیزنهاور طرح «اتم برای صلح» خود را در یک سخنرانی در سازمان ملل در دسامبر ۱۹۵۳ مطرح کرد. او در آن سخنرانی نسبت به خطرات مسابقه تسلیحاتی هسته‌ای هشدار داد. او در این سخنرانی گفت: «فقط این کافی نیست که این سلاح را از دستان سربازان خارج کنیم. باید آن را به دستان کسانی بدهیم که می‌دانند چطور پوشش نظامی آن را کنار بزنند و آن را به خدمت صلح درآورند.»
در آن دوره، روابط واشینگتن و تهران نزدیک بود. حکومت محمدرضا پهلوی با حمایت مالی و نظامی آمریکا به قدرت رسید. آیزنهاور در دسامبر ۱۹۵۹ به تهران سفر کرد و با پهلوی پسر دیدار داشت. محمدرضا شاه از انرژی هسته‌ای حمایت کرده و تعدادی از دانشمندان ایرانی را برای تحصیل فناوری هسته‌ای به دانشگاه MIT فرستاد. در دهه ۷۰ میلادی، سرمایه‌گذاری ایران در فناوری هسته‌ای افزایش یافت.
پاییز ۱۳۵۳ اولین موافقتنامه و قرارداد همکاری‌های انرژی اتمی ایران با فرانسه امضا شد. به موجب این قرارداد ایران دو رآکتور اتمی مولد برق از فرانسه خریداری می‌کرد. به نقل از قدس آنلاین، ماجرا به صورت رسمی از سال ۱۳۳۵ آغاز شده بود، جایی که مجلس شورای ملی، راه‌اندازی مرکز اتمی دانشگاه تهران را به عنوان یک مرکز آموزشی و پژوهشی تصویب می‌کند. این مرکز اسفند همان سال راه‌اندازی می‌شود و کمی بعد نمایشگاهی از دستاوردهای صلح‌آمیز علم و فناوری هسته‌ای را برگزار می‌کند تا ترس مردم از «اتم» به عنوان نماد جنگ و کشتار بریزد.
یک سال و چند ماه بعد دانشگاه تهران پیشنهاد راه‌اندازی یک رآکتور اتمی را به دولت داد و یک موافقتنامه همکاری هسته‌ای هم میان ایران و آمریکا منعقد شد. براساس این توافق، آمریکا باید سوخت (اورانیوم) رآکتور تحقیقاتی ۵ مگاواتی تهران را که زیر نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار می‌گرفت، تأمین می‌کرد. آمریکایی‌ها در راستای طرح آیزنهاور بلافاصله اعلام کردند یک رآکتور ۵ مگاواتی به ایران هدیه خواهند داد.
ساخت و راه‌اندازی رآکتور تا سال ۱۳۴۷ به طول می‌انجامد. ایران که با حمایت و همراهی آمریکا از سال۱۳۳۷ به عضویت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درآمده بود، سال۱۳۴۴ موافقتنامه الحاق به کنوانسیونهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را امضا کرد و در ۱۰ تیرماه ۱۳۴۷ و بعد از رآکتوردار شدن هم، پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یعنی «ان‌پی‌تی» را امضا زد. آمریکا هم با زدن اصلاحیه بر موافقتنامه چند سال پیش با ایران، بند مربوط به ممنوعیت تحویل اورانیوم با غنای بالای ۲۰ درصد به ایران را حذف کرد.
سال ۱۳۵۱ ایران اعلام می‌کند طی ۱۰ سال آینده به تأسیس نیروگاه‌های اتمی اقدام خواهد کرد. سال۱۳۵۳، سازمان انرژی اتمی ایران تأسیس می‌شود و وظیفه ساخت هشت نیروگاه اتمی را به عهده می‌گیرد. ۱۰ تیرماه ۱۳۵۳ ایران و آمریکا قرارداد اتمی امضا می‌کنند و آمریکا متعهد می‌شود ضمن ساخت شبکه‌ای متشکل از ۲۳ رآکتور هسته‌ای، تا مدت ۱۰ سال وسایل لازم برای غنی‌سازی اورانیوم را در اختیار ایران قرار دهد. البته پیش از این، بنیاد پژوهشی استنفورد آمریکا با ارائه چشم‌اندازی از وضعیت توسعه اقتصادی، اجتماعی ایران تجویز کرده بود برای پیشرفت، ایران باید تا سال ۱۳۷۴ بتواند ۲۰ هزارمگاوات برق از طریق نیروگاه‌های هسته ای تولید کند. از اینجا به بعد اروپایی‌ها هم پا پیش می‌گذارند.
آبان سال ۱۳۵۳، قرارداد ساخت دو رآکتور آب سبک در بوشهر با شرکت آلمانی زیمنس امضا می‌شود. یک سال بعد ایران با پرداخت ۱ میلیارد دلار، ۱۰ درصد از سهام مجتمع غنی‌سازی اورانیوم Eurodif فرانسه را می‌خرد تا بتواند اورانیوم غنی‌شده مورد نیاز خود را از این مجتمع تامین کند. در ۱۰ تیرماه ۱۳۵۵ با یکی از زیرمجموعه‌های «زیمنس» آلمان به نام Kraftwerk برای آغاز ساخت نیروگاه بوشهر توافق می‌شود. ارزش این قرارداد ۴.۸ میلیارد دلار برای ساخت ۴ رآکتور است. سال ۱۳۵۶ برای تأسیس دو نیروگاه هسته‌ای در دارخوین با فرانسه قرارداد امضا می‌شود. با این وجود شواهدی از نگرانی‌های سازمان‌های اطلاعاتی غربی در اواخر دوره حکومت پهلوی نسبت به تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای وجود دارد. به نقل از آسوشییتدپرس، شاه در مصاحبهای در پاسخ به این نگرانی‌ها می گوید: «صادقانه بگویم که واقعاً به سلاح‌های هسته‌ای فکر نمی‌کنم. اما اگر ۲۰ یا ۳۰ کشور بسیار کوچک به سمت توسعه سلاح‌های هسته‌ای بروند، شاید مجبور شوم در سیاست‌هایم تجدیدنظر کنم».
اما با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ میلادی) همه‌چیز تغییر کرد. آلمانی‌ها و فرانسوی‌ها به دلیل تغییر حکومت، ادامه پروژه‌های اتمی ایران را رها کرده، کشور را ترک می‌کنند، بدون اینکه بخش قابل توجهی پول‌های دریافت شده را بازگردانند. در بهمن ۵۷، رآکتور شماره یک بوشهر به میزان ۸۵ درصد و رآکتور شماره دو نیز ۶۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشتند، اما با پیروزی انقلاب، دولت موقت ادمه این پروژه‌ها را متوقف می‌کند. حکومت جدید ایران پس از بی‌علاقگی اولیه به صنعت هسته‌ای و مشکلات اقتصادی و تکنولوژیکی دوران جنگ هشت ساله با عراق، در همان سال‌های پایانی دهه ۱۹۶۰ توسعه برنامه اتمی خود را از نو آغاز می‌کند. در بحبوحه جنگ، ایران با روی آوردن به اسپانیا و ژاپن به دنبال تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر برآمد که این دو کشور نیز به علت فشارهای ایالات متحده آمریکا از همکاری با ایران خودداری کردند.
پس از آن بود که ایران توانست به کمک روسیه، نیروگاه اتمی بوشهر را تکمیل کرده و بدنبال آن در دهه‌های اخیر، برنامه هسته‌ایش را توسعه دهد که در بیش از سه دهه اخیر با فراز و نشیب‌های بسیار همراه بوده است.
به نقل از همشهری آنلاین، در سال ۱۳۶۵، یک موافقتنامه همکاری هسته‌ای بین ایران و پاکستان امضا شد که براساس آن متخصصان سازمان انرژی اتمی ایران گذراندن دوره‌های آموزشی خود در پاکستان را آغاز کردند. آرژانتین هم کشوری بود که در همین سال حاضر شد متخصصان داخلی ما را تحت آموزش قرار دهد و اورانیومی به ارزش ۵.۵ میلیون دلار به ایران فروخت. سه سال بعد، دولت آرژانتین در سال ۱۳۷۰، اقدام به لغو فروش فناوری هسته‌ای به ارزش ۱۸ میلیون دلار کرد. منابع مطبوعاتی این کشور اعلام کردند دولت آرژانتین تحت فشار آمریکا دست به این اقدام زده است.
در سال ۱۳۷۴ ماجرای هسته‌ای ایران برای روسیه جدی شد و این کشور حدود ۱۵۰ متخصص را بعد از امضای توافقنامه ۸۷۰ میلیون دلاری به‌کار گرفت. این کشور همچنین در همان سال ارسال لوازم و تجهیزات به ایران را کلید زد.
در سال ۱۳۸۰ جنگ سرد آمریکا علیه ایران به شکل رسمی آغاز شد. سال‌های ۱۳۸۰ و ۸۱ را بحرانی‌ترین سال‌های تاریخ هسته‌ای ایران می‌دانند. آمریکا در سال ۲۰۰۲ میلادی با انتشار تصاویر ماهواره‌ای از دو سایت اراک و نطنز، ایران را به داشتن برنامه تسلیحات هسته‌ای متهم کرد و خبر از آزمایشی مخفیانه در نیروگاه اتمی ایران داد. ایران در پاسخ به آمریکا، به آژانس پیشنهاد بازرسی از تجهیزات خود را داد. این اتفاقات در حالی رقم می‌خورد که نخستین غنی‌سازی در ایران، در تابستان سال ۱۳۸۱ انجام شده بود.
در سیزدهم فروردین ۱۳۹۴ ، پس از دو دور مذاکرات، تفاهم هسته‌ای لوزان میان ایران و گروه ۱+۵ صورت گرفت. بر این اساس، بنا شد هیچ‌یک از تأسیسات و فعالیت‌های مرتبط هسته‌ای متوقف، تعطیل یا تعلیق نشود و فعالیت‌های هسته‌ای ایران در تمامی تأسیسات هسته‌ای ادامه پیدا کند و به ایران اجازه داده شد ذخایر موجود مواد غنی شده خود را برای تولید مجتمع سوخت هسته‌ای یا صادرات آنها به بازارهای بین‌المللی در قبال خرید اورانیوم اختصاص دهد.
در ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷، دونالد ترامپ – رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا – رسما از برجام خارج شد و بازگشت تحریم‌ها به‌صورت گذشته را اعلام کرد. پس از روی کار آمدن جو بایدن مذاکراتی برای بازگشت ایالات متحده به برجام صورت گرفت اما به نتیجه ملموسی نرسید.
در ۱ تیر ماه ۱۴۰۴ و در بحبوحه جنگ ایران و اسرائیل، ایالات متحده از بمباران مراکز هسته‌ای در فردو، نطنز و اصفهان با بمب‌های سنگرشکن خبر داد.