راه حل بحران هدررفت مصالح در پروژه‌های عمرانی ایران
تخریب سازه‌ها، تاخیرهای چندماهه و حتی سالانه، و هزینه‌های سربه‌فلک‌کشیده، دیگر فقط بخش‌هایی از تیترهای خبری نیستند.
آن‌ها واقعیت روزمره بسیاری از پروژه‌های عمرانی در ایران هستند. یکی از عوامل پنهان اما تأثیرگذار در این بحران‌ها، هدررفت گسترده مصالح ساختمانی است. موضوعی که شاید در نگاه اول فقط به‌عنوان یک هزینه اضافی در نظر گرفته شود، اما در باطن، می‌تواند پروژه‌ای را به مرز شکست بکشاند.
در این مقاله، بدون تکرار شعارهای مدیریتی رایج و وعده‌های غیرواقعی، نگاهی واقع‌گرایانه و تحلیل‌محور به بحران هدررفت مصالح خواهیم داشت. سپس با تکیه بر تجربه پروژه‌های واقعی، به راهکارهایی کاربردی خواهیم رسید.
واقعیت تلخ: هدررفت مصالح چگونه رخ می‌دهد؟
۱. بی‌نظمی در زنجیره تأمین
در بسیاری از پروژه‌های عمرانی ایران، مواد و مصالح در زمان نامناسب، به تعداد نامناسب و بدون هماهنگی با برنامه زمان‌بندی پروژه تحویل داده می‌شوند. این عدم تناسب، به انبار شدن بیش‌ازحد یا کمبودهای مقطعی منجر می‌شود که هر دو به نوعی هدررفت محسوب می‌شوند.
۲. انبارداری سنتی و ناکارآمد
در بسیاری از کارگاه‌ها، همچنان از دفاتر کاغذی یا اکسل برای ثبت ورود و خروج مصالح استفاده می‌شود. ثبت اشتباه، دوبار سفارش دادن یا فراموش کردن موجودی مصالح، امری رایج است که باعث اتلاف زمان، پول و مواد می‌شود.
۳. سرقت و مصرف شخصی
متأسفانه در برخی پروژه‌ها، نبود نظارت دقیق بر انبار و محل نگهداری مصالح، فرصت‌هایی برای سوء‌استفاده و دزدی فراهم می‌کند. به خصوص در پروژه‌هایی با چندین تیم پیمانکار، کنترل مصالح بدون سیستم دقیق، به یک چالش اساسی تبدیل می‌شود.
۴. اجرای اشتباه و دوباره‌کاری
بسیاری از دوباره‌کاری‌ها ناشی از اجرای ضعیف یا استفاده نادرست از مصالح است. این موارد نه‌تنها هزینه مصالح را افزایش می‌دهد بلکه نیروی انسانی، زمان و هزینه‌های جانبی را نیز تلف می‌کند.
تبعات اقتصادی و مدیریتی هدررفت مصالح
هدررفت مصالح یک موضوع صرفاً فنی نیست. پیامدهای آن زنجیروار است:
-
افزایش هزینه پروژه و فشار بر کارفرما
-
کاهش سودآوری پیمانکار
-
افزایش زمان اجرا
-
افت کیفیت نهایی پروژه
-
خدشه‌دار شدن روابط میان ذینفعان
اگر یک پروژه به‌دلیل کمبود منابع یا کسری بودجه متوقف شود، فقط هزینه‌های مالی نیست که از بین می‌رود؛ بلکه اعتماد سرمایه‌گذار، زمان بازار و فرصت‌های آتی نیز از دست خواهند رفت.
چگونه می‌توان این بحران را مهار کرد؟
۱. طراحی فرآیندهای شفاف و قابل کنترل
گام نخست در مدیریت مصالح، شفاف‌سازی فرآیند سفارش، خرید، تحویل، انبارش و مصرف است. اگر هر مرحله به‌درستی مستند شود، امکان ردیابی مشکلات و جلوگیری از تکرار آن‌ها فراهم می‌شود.
۲. استفاده از سیستم‌های مدیریت موجودی
در دنیای امروز، اتکا به سیستم‌های نرم‌افزاری برای کنترل انبار دیگر یک گزینه نیست، بلکه ضرورت است. ابزارهایی مانند سیستم مدیریت انبار آفام با ایجاد ساختار شفاف، قابل ردیابی و اتوماتیک برای کنترل ورودی و خروجی مصالح، به کاهش قابل‌توجه هدررفت کمک می‌کنند.
۳. آموزش و فرهنگ‌سازی
هیچ نرم‌افزاری بدون نیروی انسانی آگاه و متعهد کارایی ندارد. ایجاد فرهنگ مسئولیت‌پذیری در تیم‌ها، آموزش روش‌های صحیح ثبت و مصرف مصالح، و شفاف‌سازی وظایف، نقشی حیاتی در کاهش هدررفت ایفا می‌کند.
۴. انتخاب پیمانکاران مسئولیت‌پذیر
پیمانکارانی که نسبت به مدیریت منابع، تعهد و نظم دارند، به‌مراتب پروژه‌های موفق‌تری تحویل می‌دهند. در فرآیند انتخاب پیمانکار، لازم است علاوه بر قیمت، سیستم‌های مدیریتی مورد استفاده آن‌ها نیز بررسی شود.
۵. اجرای نظام کنترل کیفی مصالح
ورود مصالح بی‌کیفیت و ناسازگار با طراحی، نه‌تنها باعث دوباره‌کاری می‌شود، بلکه امکان استفاده مجدد از آن‌ها را نیز از بین می‌برد. استقرار تیم کنترل کیفیت مصالح در کارگاه، به‌ویژه در پروژه‌های بزرگ، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
بررسی نمونه واقعی: پروژه‌ای که موفق شد
در یکی از پروژه‌های عمرانی بزرگ در استان فارس، استفاده از یک نرم‌افزار مدیریت انبار به همراه تعریف دقیق فرآیندهای ثبت و گزارش‌گیری، منجر به کاهش بیش از ۳۰٪ در مصرف سیمان و آجر شد. مهم‌تر از آن، اختلافات میان پیمانکاران جزئی درباره موجودی مصالح نیز به حداقل رسید و امکان تصمیم‌گیری بر مبنای داده فراهم شد.
آینده پروژه‌های عمرانی وابسته به داده است، نه حدس و گمان
همان‌طور که در پروژه‌های صنعتی، کارخانه‌ها به‌سمت دیجیتال‌سازی حرکت کرده‌اند، پروژه‌های عمرانی نیز باید خود را با این جریان هماهنگ کنند. نمی‌توان از پروژه‌ای انتظار بهره‌وری بالا داشت، در حالی که مدیریت مصالح آن هنوز با تماس تلفنی، دفتر یادداشت یا حافظه فردی انجام می‌شود.
جمع‌بندی: مسیر خروج از بحران
بحران هدررفت مصالح در پروژه‌های عمرانی ایران، فقط با برخوردهای مقطعی و دستورات کاغذی حل نمی‌شود. این مشکل ریشه در ساختارهای ناکارآمد مدیریتی دارد و راهکار آن نیز تنها در اصلاح این ساختارها نهفته است. با بهره‌گیری از فناوری‌های مدیریت انبار، آموزش مستمر نیروها، شفاف‌سازی فرآیندها و انتخاب پیمانکاران حرفه‌ای، می‌توان امیدوار بود که پروژه‌های عمرانی از اتلاف منابع رهایی یابند.
مدیریت دقیق مصالح نه‌تنها یک وظیفه فنی است، بلکه راهی برای حفاظت از سرمایه‌های ملی و تسریع پیشرفت کشور محسوب می‌شود.