تشکل‌های نوین حوزه در مسیر تحول: از شورای مدیریت تا مرجعیت پژوهش دینی
پس از انقلاب اسلامی، حوزه علمیه قم با ایجاد ساختارهای نوین مدیریتی، تبلیغی و پژوهشی، نه تنها اصالت خود را حفظ کرد بلکه با پویایی و پاسخگویی به نیازهای روز جامعه، به قطب تولید اندیشه دینی معاصر تبدیل شد.
در حالی که بیش از یک قرن از بازتأسیس رسمی حوزه علمیه قم می‌گذرد، باید اذعان داشت که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ تشکل‌های رسمی متعددی برای سامان‌دهی فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و تبلیغی پدید آمدند. این ساختارها، متشکل از شورای مدیریت حوزه، دفتر تبلیغات اسلامی و مراکز پژوهشی، با هدف تلفیق اصالت معنوی با اقتضائات روز شکل گرفتند و اکنون ستون فقرات حوزه علمیه قم را تشکیل می‌دهند.
شورای مدیریت حوزه؛ محور هماهنگی و سیاستگذاری
شورای مدیریت حوزه علمیه قم در اسفند ۱۳۵۹ تشکیل شد تا بر اساس نقش‌آفرینی مراجع تقلید، جامعه مدرسین و نمایندگان امام خمینی (ره)، خط‌مشی‌های آموزشی و اداری حوزه را تنظیم کند. این شورا مسئول تصویب آیین‌نامه‌های پذیرش طلاب، تدوین سرفصل‌های دروس سطح و خارج، نظارت بر امتحانات و ارتقای کیفیت آموزشی است. هر سه ماه یک‌بار نمایندگان شورا با دعوت از مسؤولان مدارس و نمایندگان طلاب جلسه برگزار می‌کنند تا بازخوردهای میدانی را بررسی و تصمیمات مربوط به توسعه علوم دینی را نهایی کنند.
وجود شورای مدیریت باعث شده تصمیم‌گیری درباره ظرفیت پذیرش، اعطای مجوز تدریس درس خارج و تأسیس مدارس جدید در یک فرآیند شفاف و مشارکتی دنبال شود. همچنین این شورا با تکیه بر گزارش‌های مرکز مدیریت و دفتر تبلیغات، نقاط قوت و ضعف برنامه‌های آموزشی را شناسایی و برای بهبود مستمر ساختارها سیاستگذاری می‌کند.
دفتر تبلیغات اسلامی و ساختارهای نوین تبلیغی
دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۵۸ تأسیس شد، وظیفه هماهنگی فعالیت‌های تبلیغی در سراسر کشور و خارج از مرزها را بر عهده دارد. این دفتر علاوه بر اعزام مبلغان به نقاط مختلف ایران و کشورهای هم‌جوار، با راه‌اندازی نهادهای تخصصی توانست شیوه‌های سنتی را با ابزارهای نوین تلفیق کند.
«مرکز نوآوری‌ها» به تولید اپلیکیشن‌های موبایلی، موشن‌گرافیک‌های آموزشی و مستندهای کوتاه می‌پردازد تا پیام دینی را در قالب‌های جذاب و چندرسانه‌ای به مخاطبان جوان برساند. هم‌زمان «مرکز آموزش‌های کاربردی» دوره‌های مهارت‌افزایی برای مبلغان در زمینه سخنرانی مؤثر، تدوین پادکست، فیلم‌سازی موبایلی و مدیریت حضور در شبکه‌های اجتماعی برگزار می‌کند. این دوره‌ها باعث شده روحانیونِ علاقه‌مند بتوانند با زبان امروز و در بسترهای دیجیتال، ارتباطی دوسویه با مخاطب برقرار کنند و دغدغه‌های جامعه را به‌سرعت منعکس نمایند.
علاوه بر این، دفتر تبلیغات با راه‌اندازی سامانه‌های پیامکی و خطوط تلفن گویای زنده در خلال همایش‌ها و برنامه‌های تلویزیونی، امکان پرسش و پاسخ آنی را برای علاقه‌مندان فراهم ساخته است. این تعامل مستقیم، بستر مناسبی برای دریافت بازخوردهای مردمی و تنظیم محتوای تبلیغی متناسب با نیازهای واقعی جامعه به وجود آورده است.
مراکز پژوهشی؛ مرجع تولید دانش و پژوهش
در کنار بعد مدیریتی و تبلیغی، حوزه علمیه قم پس از انقلاب بر توسعه بعد پژوهشی تأکید ویژه‌ای کرد. «پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی» به‌عنوان بازوی علمی دفتر تبلیغات شکل گرفت و با راه‌اندازی گروه‌های تخصصی در حوزه فقه معاصر، فلسفه اسلامی، علوم قرآن و حدیث و مطالعات بین‌المللی، تولید دانش دینی را با نگاهی منطبق بر مسائل روز پیش می‌برد. این پژوهشگاه همایش‌های ملی و بین‌المللی برگزار و مجلات تخصصی منتشر می‌کند تا قلمرو گفت‌وگوی علمی میان طلاب، اساتید و دانشگاهیان گسترش یابد.
علاوه بر آن، «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)» با مأموریت بازخوانی آثار بنیان‌گذار انقلاب و تدوین درس‌نامه‌های کاربردی، پیوندی مستحکم میان اندیشه کلاسیک و نیازهای فکری معاصر برقرار کرده است. «پژوهشگاه فقه ائمه اطهار (ع)» نیز با تمرکز بر بررسی تطبیقی مسائل فقهی و حقوقی نوظهور، کرسی‌های نظری و پژوهشی ترویجی برگزار می‌کند تا پاسخ‌های حوزه‌ای به پرسش‌های اجتماعی و حقوقی امروز ارائه شود.
وجود این مراکز پژوهشی، تضمین می‌کند که تولیدات علمی حوزه فقط به بازنویسی متون کهن محدود نماند، بلکه به‌واسطه کارگروه‌های میان‌رشته‌ای، نظریه‌پردازی‌های نوآورانه در حوزه اخلاق، حقوق و علوم انسانی اسلامی نیز شکل بگیرد.
تشکل‌های رسمی حوزه علمیه قم پس از انقلاب، با ترکیب رویکردهای مدیریتی، تبلیغی و پژوهشی، توانسته‌اند ساختاری پویا و پاسخ‌گو به جامعه ارائه دهند. این همگرایی میان شورای مدیریت، دفتر تبلیغات و مراکز پژوهشی، تضمین می‌کند حوزه علمیه قم همچنان به‌عنوان قطب تولید اندیشه دینی و ترویج تعالیم اسلامی، رسالت خود را در آستانه بیش از یک قرن از بازتأسیس رسمی، به بهترین وجه ایفا کند.