جشن تیرگان، خاستگاه و فلسفه آن

 این جشن‌ها و آیین‌ها در فصول مختلف سال در ایران باستان برگزار می‌شده است. از جمله این جشن‌های ایرانی، می‌توان به نوروز، مهرگان، سده و تیرگان اشاره کرد.

شکل گیری هر یک از این جشن‌ها، خود فلسفه خاصی در پی دارد و روایت‌هایی درباره شکل گیری این آیین‌ها وجود دارد.

 یکی از این جشن‌ها که در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده است جشن تیرگان است. در باره چرایی به وجود آمدن جشن تیرگان می توان به دو روایت اشاره کرد که یکی مربوط به آرش کمانگیر، قهرمان ملی ایران زمین و دیگری مربوط به (تیشتَر)، فرشته‌ی باران، در فرهنگ ایرانی است.

روایت اول مربوط به افسانه بسیار زیبای آرش کمانگیر است. آرش اسطوره‌ای نامدار و دل‌کش است که نویسنده‌های سده‌های گذشته کوشیده‌اند تا داستان آرش کمانگیر، چهره محبوب ایرانیان و قهرمانی ملی، را با جشن تیرگان درهم آمیزند.

داستان آرش کمانگیر این گونه است که:سالیان متمادی بین ایران و توران، جنگ و مخاصمه بود تا اینکه در نبردی که میان افراسیاب و منوچهر، پادشاه ایران، رخ داد لشکر ایران به سختی هزیمت شد و این اتفاق در روز اول تیر ماه رقم خورد. اما وقتی لشکر ایرانیان در سرزمین مازندران به سختی می‌افتد ایرانیان و تورانیان بر این می شوند که با یکدیگر صلح کنند و شرط سازش این باشدکه: ایرانیان از مازندران به سمت سرزمین خاور یک تیر پرتاب کنند هر نقطه که تیر بر زمین افتد همانجا مرز میان دو کشور باشد. در میان سپاه ایران قوی ترین کماندار آرش بود پس فرشته زمین به آرش دستور می‌دهد تا کمان به دست گیرد و تیری به سمت خاور پرتاب کند. در آن زمان آرش که به درستی دریافته بود وسعت سرزمین ایران به توان و قدرت و اراده او بستگی دارد به قله دماوند رفت و با نیرویی که خداوند در اختیار او نهاده بود تیر را به سمت سرزمین خاور پرتاب کرد و خود جان به جان آفرین تسلیم کرد. تیر یک روز کامل در آسمان می رفت و فرشته باد از او نگه‌داری می کرد تا آسیب نبیند تا اینکه در کنار رود جیحون بر تنه یک درخت گردوی بسیار بزرگ برخورد کرد، و از آن روز آنجا به عنوان مرز ایران و توران معین شد.

ایرانیان هرسال به خاطر خلق این حماسه بزرگ و با یاد آرش کمانگیر، آن روز را جشن گرفتند.

روایت دیگر درباره جشن تیرگان از این قرار است که (تیشتَر) یا فرشته باران در تیر ماه، به سه صورت‌ ظاهر می شود به این شکل که در ده روز اول ماه به هیبت جوانی پانزده ساله خود را نشان می‌دهد، ده روز دوم از ماه به شکل گاوی نر  و در ده روز آخر ماه به صورت‌ اسب نمایان می‌شود. و این روایت هم از این قرار است که:(تیشتر) یا فرشته باران به صورت‌ یک اسب زیبای سفید به دریای کیهان فرو رفت. (تیشتر)، با (اپوش) دیو خشکسالی، که ظاهر او به صورت‌ اسبی سیاه، با دم و گوش سیاه و ظاهری ترسناک  بود، به مدت سه شبانه روز به جنگ پرداختند و تیشتر شکست خورد اما ناامید نشد و از خداوند یاری خواست، تیشتر به لطف و خواست خداوند، ابلیس خشکسالی را شکست داد و آب ها بدون ممانعت از سوی کسی توانستند به باغ ها، مزارع، مراتع وکشتزارها روان و جاری شوند. از این رو ایرانیان این روز را نیز جشن گرفتند و این دو روایت هردو به نوبه خود در مورد خاستگاه جشن تیرگان نقش داشته‌اند.

یادداشت: حامد وفاپور

دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی در مقطع دکتری